مهمترین این مواد رنگی روناس است، چه تا چند سال اخیر تقریبا تنها ماده رنگی بود که در شمال غربی ایران برای به دست آوردن انواع مختلف مایه های قرمز و سرخ مورد استفاده قرار می گرفت.
آغاز استفاده از روناس به عنوان یک ماده رنگی در کشورهای خاور نزدیک به قدیمترین ادوار تاریخ می رسد. این گیاه به طور وحشی در اغلب نقاط ایران مخصوصا یزد و کرمان به عمل می آید و در مازندران کشت می شود. ولی بازار اصلی و عمده آن یزد است.
بوته روناس (Rubia tinctorium) نوعی گیاه با دوام است که به طول چند پا می روید. گل آن زرد مایل به سبز است و ریشه ضخیم و نرم و گوشتی دارد که بعضی اوقات به عمق شش پا میرسد. ریشه آن از مایعی اشباع شده که دارای خاصیت جذب اکسیژن و تبدیل آن به یک ماده قرمز رنگ است. رنگ فقط در ریشه این گیاه یافت می شود.
ارزش این گیاه از لحاظ استفاده از آن برای رنگ، قبل از سه سال ناچیز است. از سال سوم تا سال هفتم، قدرت آن افزایش می یابد. پس از سال نهم نیز ارزش تجاری آن به کلی از بین می رود. ریشه این گیاه را در ماه اکتبر یا نوامبر از زمین بیرون می کشند، خشک می کنند، به وسیله خرمن کوب آن را میکوبند و آسیا می کنند و به صورت گرد زبری در میاورد استفاده کنندگان ترجیح می دهند که ریشه ها را خودشان خرد نرم کنند، چه در گرد روناس به آسانی می شود تقلب کرد و ساقه دیگری داخل آن نمود.
روش رنگرزی متداول در ایران معمولا طریق ذیل

(صفحه 39)
صورت می گیرد.
ابتدا نخ را مدت نیم ساعت در آب داغ می شویند و اگر چرب باشد مقدار ۳ درصد جوهر قلیا با مقدار کمی صابون به آن اضافه می کنند.
سپس مدت ۱۲ ساعت آن را در آب سردی که مقداری زاج سفید به آن افزوده اند خیس می کنند (برای یک پاوند نخ 1/0 پاوند زاج سفید). بعد برای بار دوم محلول آب و زاج سفید تهیه می کنند و مثل بار اول یعنی مدت ۱۲ ساعت دیگر نخها را از آن می خیسانند. به جای خیساندن دوباره برای مدت ۱۲ ساعت، می توان آن را مدت یک ساعت در محلول آب و زاج سفید جوشاند.
محلول روناس را به این طریق عمل می آورند که ابتدا روناس نرم و الک شده را، بر حسب وزن نخی که باید رنگ شود، در مقدار کمی آب می جوشانند تا ماده رنگی از ریشه جدا شود و خوب حل شود. سپس تفاله ها را از محلول جدا می کنند، و به نسبت سیری با روشنی رنگ دلخواه، آب به آن می افزایند. در این هنگام نخی را که خاصیت رنگ پذیری به آن داده اند در خمره می اندازند و خمره را دوباره به جوش می آورند. پس از نیم ساعت جوشانیدن، مقدار کمی آب غوره به آن اضافه می کنند و باز یک ساعت دیگر آن را می جوشانند ( به طوری که رویهم رفته یک ساعت و نیم بجوشد). سپس نخ را مدت ۱۲ ساعت در محلول که در حال سردشدن است می خیسانند. سرانجام آن را در جوی روان خوب آبکش می کنند.
روستاییان دهکده مهربان واقع در همدان روش عجیبی برای رنگ کردن با روناس دارند. مردم بیجار که همسایه آنها محسوب می شوند نیز به همین نحو عمل می کنند. ابتدا نخ را مدت سه روز در مخلوط دوغ و زاج سفید خیس می کنند (این کار باید در آفتاب صورت گیرد). سپس آن را خوب شستشو میدهند و در یک دیگ روناس می جوشانند. هنگامی که ماده رنگی خوب جذب شد دیگ را از روی آتش بر میدارند. مقداری پیشاب گاو را به محلول اضافه می کنند و نخ را مدت ۱۵ دقیقه در آن باقی می گذارند. بعد آن را خوب می شویند و در آفتاب می آویزند تا خشک شود.
رنگ قرمز مشهور اراک (سلطان آباد) که به قرمز دوغی شهرت دارد به همین طرز به دست می آید. پس از ثبت کردن رنگ به وسیله زاج سفید نخ را مدت دو روز در محلول آب و روناسی که خیلی خوب آسیا شده باشد و دوغ خیس می کنند هنگامی که آن را از این آب خارج می کنند نخ رنگ نارنجی به خود می گیرد. سپس مدت ۲۴ تا ۴۸ ساعت آن را در آب روان قرار می دهد. این عمل به نخ نوعی مایه آبی می دهد که ممکن است علت آن جدا شدن نمک کلسیم موجود در روناس از نخ پشم باشد.
روش دیگری که در اراک متداول است این است که بعد از این که به وسیله زاج سفید به نخ خاصیت رنگ پذیری دادند آن را مدت ۵ روز در محلول روناس و دوغ خیس می کنند و بعد چند ساعت آن را در آفتاب می گذارند. این کار موجب یک نوع تخمیر می شود که ماده رنگی را ثابت می کند. جنبه زیبایی هر دو این روش ها بیش از اثر آنها است، چه رنگ قرمزی که به وجود می آید در مقابل قلياها فرار و گریز نده است.
اسپرک گیاه ظریفی است که در اغلب نقاط ایران به طور وحشی می روید و در خراسان آن را کشت می کند. ساقه و برگ و گل این گیاه نوعی رنگ زرد بیرون می دهد که به تنهائی، یا با سایر مواد رنگی برای رنگ کردن نخ و پشم قالی به کار می رود. چنانچه نخ را ابتدا با اسپرک و بعد با نیل پرطاووسی رنگ کنند انواع زیبای رنگ سبز از آن به دست می آید.
روش رنگرزی به طریق ذیل انجام می گیرد. ابتدا با جوشانیدن نخ در محلول آب و زاج سفید به آن خاصیت رنگ پذیری می دهند (یک پاوند نخ 0/1 زاج سفید). اسپرک را (که به قطعات ریز خرد کرده اند) مدت یک ساعت می جوشانند و سپس محلول را به آهستگی در خمره ای که حاوی نخ است می ریزند و می گذارند تقریبا جوش بیاید. خمره را با همین حرارت یک ساعت نگه می دارند. و نخ را ۱۲ ساعت در این محلول که تدریجا سرد می شود باقی می گذارند، میرزان اسیرک که به مصرف میرسد از ۵ تا ۴۰ درصد وزن نح، به نسبت سیری

(صفحه 40)
و یا روشنی رنگ دلخواه، تفاوت می کند.
برگ مو نیز برای رنگ زرد در ایران زیاد مورد استفاده واقع می شود، رنگ برگ مو از رنگ اسپرک روشن تر و لطافت آن کمتر است، ولی روش رنگ کردن یکی است.
پوست انار یکی دیگر از مواد رنگی است که برای رنگ زرد مورد استفاده زیاد دارد، چه به وفور یافت می شود و بهای آن ارزان است. رنگ پوست انار ثابت، ولی زرد تیره است و مثل رنگ اسپرک یا برگ مو جالب توجه نیست. روش رنگرزی با آن مثل دو ماده دیگر است.
پوست گردو برای به دست آوردن مایه های زیبایی از رنگهای شتری و قهوه ای بی نظیر است. متاسفانه رنگرزان عادت دارند قبل از این که به نخ خاصیت رنگ پذیری بدهند آن را مدت دو یا سه روز در آب آهک خیس کنند. اگر نخ خوب شسته شده باشد این کار به هیچ وجه لازم نیست. سپس آن را در آب روان می شوند، و بعد به وسیله زاج سفید، همان طور که در مورد اسپرک و برگ مو گفته شد، رنگ را ثابت می کنند و مدت یک ساعت و نیم در خمره ای که یک چهارم تا یک سوم وزن نخ پوست گردو در آن ریخته اند می جوشانند.
از ترکیب پوست گردو و روناس و اسپرک و سایر مواد رنگی انواع زیبایی از رنگ به وجود می آید.
پوست بلوط (جفت) در لرستان به دست می آید و در نواحی همدان و کردستان برای تهیه رنگ قهوه ای مصرف می شود. مورد استفاده آن به اندازه پوست گردو نیست. به وسیله زاج سفید و با همان روش هایی که برای سایر مواد رنگی شرح داده شد رنگ آن را ثابت می کنند.