یکی از عوامل با اهمیت و در خور توجه که شهرت قالی های این سرزمین را جهان گیر کرده است نقش های دلپذیر و طرح های بی مانند و متنوع آنهاست . هر تخته فرش ایران دارای نقش مختص به خود است به گونه ای که صدها و هزاران طرح دلفریب را در مجموعه فرش های ایران می توان یافت که هر کدام از آنها در نوع خود در کمال زیبایی و تنوع رنگی هستند.
طراحان با ذوق این مرز و بوم در برخورد با فرهنگ ها و هنرهای اقوام مهاجر و مهاجم به این کشور با هوشمندی و بی ادعایی خاص خود گزیده ترین و دل پسندترین نقش های آنها را انتخاب و در طرح های مورد استفاده خویش گنجانیده و در نتیجه با ارائه ی طرح های تلفیقی و ابتکاری توانسته اند هنر نقش قالی ایران را آنچنان که شاهد هستیم به حد تعالی برسانند .
کار مشترک این طراحان همراه با عمل رنگرزان با تجربه و مهارت بافندگان هنرمند و با حوصله سرانجام به خلق پدیده ای زیبا و شکوه مند به نام قالی افسانه ای ایران منتهی شده است .
تکمیل و تعالی نقشه های فرش ایران به مرور زمان صورت گرفته است . بنابر شواهد تاریخی فرش های ایران تا حدود چهار صد و پنجاه سال پیش (مقارن سلطنت شاه طهماسب)، با طرح های هندسی بافته می شدند و شاید تا حدودی بتوان گفت تنها بعد از این زمان بود که طرح هایی با خطوط منحنی و دوار در نقش قالی ایران وارد شد و هنر نقش قالی مانند دیگر هنرهای زیبا به حد کمال خود رسید .
هنر طراح ایرانی گاهی با ترسیم نقش های سمبلیک و نمادین مانند انواع اسلیمی ها مقاصد خود را در طرح های قالی منعکس کرده و جانورانی افسانه ای و حقیقی چون اژدها و فیل و مار را با این شکل ها مجسم کرده است . گاهی نیز بی هیچگونه تمهیدی تصویرهای واقعی موجودات زنده مانند شیر و اسب و آهو و گورخر و پرنده های گوناگون را در صحنه هایی از طبیعت و شکارگاه و مجالس بزم وارد کرده و با این تصاویر شاخه ها و درختانی مملو از شکوفه ها ، گل ها و میوه ها را در لابلای استخوان بندی طرح که همان ترکه های اسلیمی و ختایی ها و لچک و ترنج باشند با حرکاتی استادانه و حساب شده به چرخش در آورده است .
شاید در بادی امر به نظر رسد که اشکال این گل ها و بوته ها مشابهتی با اصل طبیعی خود ندارند ولی با مختصر دقتی گل های انار و سوسن و نرگس و صدتومانی و محمدی و تاج الملوک ومینا و درخت های بید و نخل و سرو و مانند آن در متن فرش می توان تشخیص داد . حاصل آنکه این شکل ها را طراح نقش قالی با ذوق و سلیقه ی علاقمندان فرش و طبیعت و ذات قالی تا حدودی انتزاع و آرایش کرده و در زمینه ی طرح آورده است .
طرح های جالب قالی ایران و رنگ آمیزی متعادل و موزون آن سال های درازی است که مقبول طبع علاقمندان فرش است و امروزه تقریبا بیشتر مراکز قالی بافی دنیا با آگاهی از این اقبال جهانی فرش های خود را برابر با طرح های ایران می بافند و کوشش چندانی نیز در ارائه طرح های جدید معمول نمی دارند . زیرا به بهترین آنها دست یافته اند .
به استثنای طرح های منظره ای و چهره بافی بیشتر فرش های ایران به صورت متقارن است و در بیشتر حالات طرح کامل یک فرش ،تکرار یک چهارم سطح آن است .
به طور معمول بیشتر فرش های ایران حاشیه دارند که تعداد و ابعاد آنها بسته به منطقه های گوناگون فرش بافی تغییر می کند و تعداد آنها 3 تا 6 و گاهی نیز تا 15 ردیف می رسد. معمولا یکی از آنها حاشیه اصلی و با عرض بزرگ تر بوده و بقیه حاشیه های جانبی ، بیرونی و درونی هستند که اصطلاحا آنها را حاشیه ای محافظ نیز می خوانند و گاهی نیز ممکن است مانند برخی از فرش های سفارشی و جدید بافت اصفهان و کاشان و کرمان بدون حاشیه باشند .

پشم های فرش با گذشت زمان و در اثر اصطکاک با عوامل خارجی و یا به اصطلاح «پا خوردن» فَلس های خود را از دست داده کهنه نما و شفاف می شوند.برای کهنه نما نمودن فرش و برای آنکه قالی ها رنگ آمیزی خام و زننده ی خود را از دست بدهند از دیر زمان در ایران مرسوم بوده است که فرش ها را در کوچه بازار در زیر پای عابرین قرار داده و یا در آفتاب پهن کرده و با آب و چوبک و خاکستر که خاصیت قلیایی دارند آنها را شست و شو می دادند . همین عمل را نیز می توان با یک ماده شیمیایی به نام هیپوکلریت کلسیم که نام تجاری آن سود و یا پودر سفید گری است انجام داد چه پشم در مجاورت املاح کلر فَلس های خود را از دست داده و صیقلی می شود . این عمل را اصطلاحا کلرینه کردن پشم و یا دواشور نمودن می نامند . عمل دواشور نمودن بیشتر در مورد فرش های صادراتی معمول است و تجار فرش برای آنکه اصالت و قدمت بیشتری به فرش های خود بدهند آنها را دواشور کرده و سپس صادر می نمایند . ولی با روش های جدید آزمایشگاهی می توان نوع رنگ های به کار رفته و همچنین قدمت الیاف فرش را تشخیص داد . به کمک همین روش ها امروزه توانسته اند تاریخ بافت برخی از فرش هایی را که در این اواخر به تقلید از کارهای قرون گذشته بافته شده و به غلط به آن زمان ها منتسب کرده اند ، تعیین کرد .

پشم،پنبه،ابریشم و به میزان ناچیز در برخی بافته ها:موی بز و گاهی تارگونی.به این مصالح که به صورت تار (چله)،پود و خامه در قالیبافی به کار برده می شود خوراک قالی می گویند که با هزینه رنگ و دستمزد کار،رقم عمده هزینه قالی را تشکیل می دهد.ابریشم،دوامش بیشتر است ولی تنها برای بافت قالیهای تزئینی به کار می رود.پشم و پنبه برای بافت قالی مناسبتر و رایج ولی دوامش کمتر است و به همین علت کهنترین نمونه فرش ایران-مربوط به دو هزار و چند صد سال پیش که در «پازیریک» به دست آمد-تنها در میان توده یخ بود که توانست این همه سالها دوام بیاورد.به پشم،ابریشم و موی بز،الیاف (تارهای) حیوانی و به پنبه الیاف گیاهی می گویند.
میزان خوراک،در یک جفت قالیچه به اندازه هر یک 20/2×40/1،با بیش از 28 کیلو مصالح به قرار زیر برآورد شده است:
خامه 20کیلو
چله 4کیلو
پود باریک 5/1کیلو
پود کلفت 3کیلو
در منطقه نطنز،میزان مصالح برای هر جفت قالیچه به قرار زیر است:
خامه 16 تا 24 کیلو
چله 3 تا 24 کیلو
پود زیر 3 تا 24 کیلو
پود رو 5/2 تا 24 کیلو
با توجه به اینکه هزینه مواد اولیه نیمی از قیمت تمام شده قالی را تشکیل می دهد،براساس نمونه گیری در کاشان در سال 1345،هزینه تهیه نخ تار و پود (با اجرت بافندگی در رجشمار پایین) نزدیک به 10% قیمت تمام شده می رسد.