در منطقه ای محاط شده در بین شهرستان های همدان، تفرش و فراهان و طایفه ای از ترکان که بنابر شواهد تاریخی نسبت آنها به هلاکوخان مغول می رسد فرش هایی یک پوده و پرز بلند اغلب در سبک گلدار با طرح های لچک و ترنج می بافند. ترنج دایره ای شکل قالیچه های این طایفه با دو سر ترنج بزرگ که در حقیقت دو گلدان مملو از دسته گل هستند. همچنین چهار دسته گل بزرگ که سایر جوانب آن را احاطه می کنند با رنگ های شاداب بر زمینه ی عاجی فرش جلوه ی خاصی دارند. حاشیه ی این قالیچه ها، که بیشتر در اندازه های دو ذرعی و ذرع و نیم بافته می شوند، مانند غالب فرش های نواحی غربی ایران از سه نوار تشکیل شده و نوار مرکزی به طور معمول در رنگ آبی تیره است.

در هفتاد کیلومتری شمال همدان منطقه ی مهربان قرار گرفته که در آن دو نوع فرش بافته می شود. یکی گونه ی قدیمی که بیشتر در سبک هندسی و با اندازه های دو ذرعی و کناره های عریض بوده و نوع دیگر که بیشتر صورت کناره های طویل و باریک و یا قالیچه هایی در سبک فرش های ساروق آمریکایی است. کیفیت الیاف و رنگ های آنها نسبتا خوب است. رنگ های مسلط در فرش های آنان قرمز تیره و آبی است. اما کاربرد سایر رنگ ها مانند زرد طلایی، بژ و آبی روشن نیز در میان رنگرزان این ناحیه کم و بیش معمول است.

"در شهرستان نهاوند فرش هایی در اندازه های بزرگ و دو ذرعی های باریک و کناره های پهن و به ندرت ذرع و نیم با رنگ های نسبتا تند و قرمز و آبی بافته می شود.

*عکس مربوط به منبع متن نیست*

فرش های لچک و ترنج نهاوند علامت مشخصه ی ویژه ای دارند که به سهولت از طرح های مشابه در نواحی مجاور تشخیص داده می شوند. به این کیفیت که موتیف ها و دسته گل های حاشیه در فواصل معین با شکافتن نوارهای محافظ حاشیه در زمینه ی فرش تداخل می کنند و این کیفیتی است که در طرح های مناطق مجاور کمتر دیده می شود."

در شمال این شهر همدان، در شرق آن ملایر، در غرب استان کرمانشاه و در جنوب آن شهرستان نهاوند قرار گرفته است. به طور کلی فرشبافی در تویسرکان عمدتا روستایی است. گره فرش از نوع ترکی و با دست زده می شود. این فرشها دارای اشکال ساده و ابتدایی می باشند که در آنها پرنده و حیوانات نیز دیده می شوند، قالیها درشت بافت و دارای پرز بلند بوده و غالبا یک پود ضخیم هستند. معروفترین نقشه تویسرکان که همگی محلی هستند با نامهای آصادقی (آقا صادقی)، مالیچه (اژدر) و زاغه شناخته می شوند. فرشهای تولیدی دارای ابعاد مختلفی هستند اما اندازه های ذرع و نیم و حداکثر 6 متری متداول تر است. در سالهای اخیر به طور محدود سبک قالی نایینی نیز رواج یافته اما چندان شهرتی بدست نیاورده است.

به استناد مورخین قلعه دژ (سنه دژ) را سلیمان خان اردلان والی کردستان در زمان شاه صفی ساخته است. هیچ یک از جغرافی نویسان اسلامی این شهر را به این اسم در آثار خود ذکر نکرده اند. بنا به قول ابن خردادبه و قدامه در گذشته به جای شهر سنندج فعلی شهری بنام سیسر وجود داشته است و به اعتقاد یاقوت حموی این کلمه در فارسی به معنای سی سر است و به مرور زمان این نام به سنه تغییر یافته است. شهرستان سنندج تا تهران 578 کیلومتر فاصله دارد. از شمال به میاندوآب، از مشرق به بیجار و قروه، از جنوب به باختران و از مغرب به شهرستان مریوان و سقز محدود است. آب و هوای آن معتدل و کوهستانی است و زمستانهای بسیار سرد دارد.

ویژگی های ظاهری قالی سنندج

طرح ها و رنگ های مورد استفاده: طرح های اصیل منطقه سنندج از قدیم دارای ساختاری متنوع و متحول در نگاره ها فرم شناسی نبوده است و بافت برخی طرحهای خاص نظیر انواع نقشه های ماهی در هم رواج داشت. اما رنگ آمیزی و کاربرد متناسب و هماهنگ رنگ های قالی سنندج تنوع مطلوبی در قالی های این منطقه بوجود آورده است. در کنار انواع نقوش ماهی در هم شش طرح دیگر را می توان به عنوان طرح های خاص منطقه سنندج معرفی کرد: 1- جقه چارکی، 2- جقه هشت پر، 3- جقه چهار پر، 4- گل وکیلی، 5- بید مجنون، 6- گل و بلبل، 7- گل میرزا علی که شباهت خاصی به طرح های گل فرنگ دارد. استفاده از رنگ های لاکی سیر، سرمه ای و آبی در رنگ آمیزی فرشهای قدیمی سنندج اهمیت دارد. فرش های امروز سنندج علاوه بر رنگ های مذکور با کاربرد رنگ های نسبتا ملایمتری مانند کرم، آبی روشن از تنوع بیشتری برخوردار شده است.
مواد اولیه مورد مصرف: به علت گسترش دامداری، پشم ماده اصلی فرش های سنندج است. با توجه به سردسیر بودن این ناحیه پشم های گوسفندان همان ناحیه کاربرد و تناسب بهتری برای پرز قالی های سنندج دارند. نخ پنبه بیشترین ماده مورد استفاده به عنوان تار و پود در فرشهای جدید است. اما قالی و قالیچه های قدیمی به صورت تمام پشم نیز بافته شده اند. همچنین بطور معدود قالیچه هایی نیز با استفاده از ابریشم بافته شده که اغلب متعلق به خوانین و به سفارش بوده است که امروزه دیگر اثری از آنها نیست.
ابعاد: ابعاد فرش سنندج از قدیم تا به امروز بسیار متنوع بوده و فرش ها در ابعاد مختلفی مانند پشتی، ذرع و نیم، دو ذرع، کناره، شش متری و حداکثر نه متر مربعی بافته می شوند. ابعاد بزرگتر کمتر مورد توجه بوده اند.

ویژگیهای فنی بافت

رجشمار: رجشمار فرش های قدیمی سنندج بین 15 و حداکثر 25 رج متغیر بوده اند. اگر چه در معدود نمونه های نفیس و منحصر به فرد رجشمارهای بالاتر نیز دیده شده است. اما قالی های امروز سنندج دارای رجشماری بین 25 و حداکثر 35 هستند.
نوع گره: گره مورد استفاده فقط ترکی و در برخی مناطق بدون استفاده از قلاب است. اما گره قدیم قالیهای سنندج موسوم به گره سنه شبیه به گره فارسی است.
شیرازه بافی: همه قالی ها هنگام بافت سیرازه می شوند.
پرداخت و روگیری: قالی های سنندج هنگام بافت قیچی می شوند.
نوع دار قالی: دارهای مورد استفاده در مناطق شهری عمودی و از نوع ثابت است.
نوع چله کشی: قالی های سنندج به روش ترکی چله کشی می شوند.
پود کشی: قالی اصیل کردستان به ویژه سنندج از نوع یک پود ضخیم بوده است که امروز دیگر اثری از آن نیست. قالی امروز سنندج از نوع دو پود و متمایل به لول باف است.
گلیم بافی: قالیهای سنندج به صورت فارسی گلیم بافی می شوند.

به استناد اسناد و مدارک تاریخی و آثار مکشوفه ثابت شده است که کردها مردمانی آریایی نژاداند، که در چندین هزار سال قبل از میلاد به سرزمین هایی که در حال حاضر در آنها سکونت دارند آمده اند و چه بسا طایفه کرد از اختلاط فاتحان ایرانی با ساکنین سابق نواحی کوهستانی به وجود آمده اند. تاریخ کرد پس از اسلام بر اثر تالیفات مورخان اسلامی تا اندازه ای روشن تر شد. شرف الدین بدلیسی اولین کسی است که در دوره صفویه کتابی مشتمل بر شرح حال قوم کرد تالیف کرد. مسلمانان در سال 16 یا 20 هجری قمری استحکامات کردها را تصرف کردند.
استان کردستان در غرب ایران قرار دارد. از شمال به آذربایجان غربی و قسمتی از زنجان، از جنوب به همدان و کرمانشاه، از مشرق به زنجان و همدان و از غرب به کشور عراق محدود است. مرکز استان کردستان شهر سنندج است و دیگر شهرهای این استان عبارتند از: بیجار، قروه، مریوان، سقز، بانه.

سابقه قالیبافی

از قدمت قالیبافی در استان کردستان اطلاع دقیقی در دست نیست. اما به اعتبار قالي اصيل و عشايري آن مي‌توان قدمت فرش‌بافي در كردستان را در سده‌هاي طولاني دانست. قالی امروز کردستان بیشترین شهرت خود را مدیون بافندگان شهرهای بیجار و سنندج است. قالی هایی که در طی100 سال گذشته به ویژه در اوایل سده چهاردهم هجری شمسی در این مناطق بافته شده از شاهکارهای تاریخ فرشبافی ایران است. بر اساس مطالعات انجام شده مراكز شمالي استان كردستان داراي سوابق طولاني‌تري در قاليبافي هستند كه مضمون برخي از نقوش آنها تاريخي بيش از هزار سال را براي آن رقم مي‌زند.نقوش گلستان یا باغی از همین نقوش هستند. اما نوع قالیچه های عشایری کردهای کردستان نیز دارای ارزشهای خاصی است که متاسفانه تولید آنها در طی دهه های گذشته به شدت کاهش یافته. این قالیچه ها هم توسط کردهای غرب ایران و هم کردهای عراق و ترکیه بافته شده اند. در طی سالهای اخیر ویلیام ایگلتون از جمله کارشناسانی بود که برای اولین بار کتابی در مورد قالیچه ها و برخی دستبافتهای کردی ایران و عراق و ترکیه و حتی قالیچه های کردی قفقاز و سوریه منتشر نمود و به سوابق تاریخی آنها اشاراتی داشته است.

مهمترین مراکز قالیبافی

شهرهای سنندج، بیجارف قروه و بانه از مهمترین مراکز بافندگی استان کردستان هستند. هم چنین قالیچه های عشایری کردستان نیز که هم اکنون توسط عشایر کوچ نشین مناطق سقز، بانه، مریوان، دیوان دره و اورامانات بافته می شوند از مهمترین بافته های اصیل استان کردستان به شمار می روند.

ترکمن ها در اصل قبیله هایی ترک هستند که هم اکنون در مناطق وسیعی از شمال ایران تا شمال افغانستان و شرق دریای خزر در کشورهای ترکمنستان و ازبکستان زندگی می کنند. بر اثر جنگ ها و تحولات شدیدی که با آن مواجه گردیدند، این قوم بخشی از تاریخ سنن و آداب خود، از جمله فرشبافی را تا حدودی به فراموشی سپرده است. به نحوی که مطالعه ی تاریخ فرش ترکمن را با مشکل مواجه می سازد و تا کنون مطالعه ی علمی و مستمر برای آن صورت نپذیرفته است. اما آنچه مسلم است فرش ترکمن از دلبستگی های جاودانه ی این قوم بوده است. مهمترین قبایل ترکمن که بافت فرش در آنها رواج داشته است عبارتند از: ایل تِکِه، ساریک، ایل چُدُر، ایل اِرساری و ایل بزرگ یموت. قالی ترکمن براساس منابع موجود از اواخر قرن سیزدهم هجری (نوزدهم میلادی) مورد توجه محققین قرار گرفت و متعاقبا مجموعه هایی از آن ذر بین فرش شناسان و موزه ها جمع آوری و کتبی نیز در مورد آن نوشته شد.
به طور کلی تحول در بافت قالی ترکمن در میان اقوام ساکن در جمهوریهای شوری سابق بیشتر بوده است و تکرار و یکنواختی در میان فرشهای اقوام ایرانی کاملا مشهود است. حتی از نطر ابعاد تمام تلاش در جهت تولید پشتی و یا به اصطلاح ترکمن ها قارچین است. اما از انقلاب اکتبر و رویکردهای صنعتی، ترکمن های شوروی سابق را با زندگی صنعتی و مکانیزه ای آشنا نمود که آثار آن در تمامی زندگی آنها، حتی فرشبافی آنها دیده می شود. در حال حاضر سه گروه از ترکمن های مستقر در ایران به قالی بافی اشتغال دارند. دو طایفه از ایل بزرگتر یموت به نامهای آتابای و جعفربای و دیگری بخشی از ایل تِکِه که گفته می شود در حدود آغاز ربع دوم قرن چهاردهم هجری (بیستم میلادی) به ایران مهاجرت کرده اند. ایل تِکِه در جرگلان، منطقه ای در شمال غرب خراسان – شمال بجنورد و غرب آن – قرار دارد و در حال حاضر بهترین فرش ترکمن در ایران را تولید می کنند و مرکز اصلی آنان در مراوه تپه است. از نظر حجم تولید، مقدار بافته های ایل تِکِه کمتر از دو طایفه ی یموت است. مرکز عرضه فرشهای آنها آتابای در گنبد قابوس است و فرشهای جعفربای در شهر کوچک آق قلعه و گرگان بفروش می رسد.
در حال حاضر از نظر رنگرزی فرش ترکمن ایران در شرایط اسف بار به سر می برد و به هیچ وجه با گذشته ی آن قابل مقایسه نیست. نوع گره مورد استفاده هم ترکی و هم فارسی است که البته ایل تکه بیشتر از گره ترکی استفاده می کند و سایر مناطق از گره فارسی. نوع شیرازه بصورت متصل است و گلیم بافی آن از نوع فارسی است. برای مواد اولیه در فرشهای قدیم فقط از پشم هم برای پرز و هم برای تار و پود استفاده می شد که امروزه گرایش به نخ پنبه برای تار و پود افزایش یافته است. از نظر رجشمار فرش اصیل ترکمن در محدوده ی فرشهای نسبتا درشت باف بوده است، اما گرایش به ریز بافی بویژه در فرشهای ایل تکه که از ابریشم نیز استفاده می نمایند تا حد فرشهای 40 و 50 رج دیده شده و می شود. نوع دارهای بافندگی فقظ از نوع زمینی است.
عمده طرحهای آنها با نامهایی همچون غزال گز، ماری گل، ساریک گل، اِرساری گل، سالور گل و... مشخص می شووند. رنگ قرمز سیر در کنار قهوه ای و شتری عمده رنگهای قالی ترکمن هستند. مهمترین ویژگی فنی بافت در قالی ترکمن تک پود بودن آن است (تک پود نازک) که به همراه قالیچه های بلوچ از بارزترین نمونه های این شیوه در این زمان هستند. فرش اصیل ترکمن با ابعاد کوچک بیشتر شناخته می شود و بافندگان به ابعاد بزرگ توجه کمتری دارند.