با وجود نفوذ تزیین کنندگان و صاحبان ذوق کشورهای مغرب زمین، خوشبختانه رسوم و قواعد حکومت و سلطه خود را بر طرح قالی ایران تا حد زیادی حفظ کرده است. مثلا ما آن چنان به دیدن حاشیه در قالی ایران خو گرفته ایم که قوت و شدت و تغییر ناپذیری این رسم را نادیده می انگاریم. در بسیاری از کشورهای مغرب و مشرق زمین (مثل چین) قالیهایی بافته می شود که حاشیه ندارد. ولی تاکنون هرگز کسی قالی ایران را بدون حاشیه ندیده است. زیرا ایرانیان حاشیه را به عنوان اساس و پایه و زیر بنای لازمی تلقی می کنند که طرح زمینه باید بر اثر آن جلوه گر شود. طراحان قالی در ایران معتقدند که فقدان حاشیه سبب خواهد شد که نظر بیننده منحرف شود و در نتیجه طرح اصلی به عنوان قسمت مهم و اساسی مورد توجه قرار نگیرد. به علاوه این حاشیه در هر طرف باید شامل قسمت وسط که حاشية اصلی است و یک یا دو سه حاشیه باریک تر نیز باشد.
طرح حاشيه وسط معمولا طرح گل و با طرح اسلیمی با هر دو آنها است و یا این که از قابهایی تشکیل شده است. ولی در هر صورت باید این طرحها به طور برجسته تکرار شود و اندازه آنها نیز نسبتا بزرگ باشد. در مقابل، طرح حاشیه های باریکتر باید کوتاه باشد و مثل حاشيه اصلی تکرار شود، ولی چشم گیر نباشد، زیرا در غیر این صورت از اهمیت حاشیه وسط یا حاشیه اصلی می کاهد.
طرح زمینه قالی، یعنی محلی که حاشیه مانند قابی آن را

(صفحه 45)
در بر گرفته، نیز محدود به رسوم وقواعد است. نخستین و مهمترین این قواعد تعادل است. نیمه چپ و نیمه راست قالی باید عینا مثل هم باشد. در اکثر قاليها نیمه فوقانی و نبمة تحتانی نیز باید یکسان باشد. این رسوم و قواعد بیننده را قادر می سازد که طرح قالی را از دو سر آن حتی از دو طرف آن مورد تحسین قرار دهد. ولی در قاعده اخیرالذکر زیاد سختگیری نمی شود، چه طرحهای یک طرفه (نظیر قالی نقش گلدانی تصویر ۵) غیر عادی نیست.
دوام و بقای تعدادی طرح که مدت چندین قرن در هر یک از نواحی قالیبافی ایران متداول بوده و هست، میزان شدت و قوت رسوم و قواعد را در طراحی زمینه و یا متن قالی نشان می دهد. گرچه بعضی از خصوصیات محلی ممکن است در این امر تأثیر داشته باشد ولی مردم ایران این طرحها را به عنوان قسمتی از زندگی روزمره خود شناخته و پذیرفته اند. در واقع اگر بر کف اطاقهای خانواده ای ایرانی لااقل یک قالی با قالیچه و یا کناره که با یکی از این طرحها بافته شده دیده نشود، امری غیر عادی تلقی می شود. این طرحها بر نه گونه است که بعضی از آنها بیشتر مرسوم است. در این جا صورتی از اسامی این طرحها ذکر می شود. این اسامی به ترتیب میزان شیوع و نفوذ آنها در نظر گرفته شده است:
هراتی: تصاویر ۱۹-۱۷
بوته ای، طرح کاج و یا نخل: تصاویر ۲۲-۲۰
خرچنگی: تصویر ۳۳
گل حنایی: تصویر ۳۴
لچک ترنجی: تصاویر ۲۴-۲۳
میناخانی: تصویر ۲۵
شاه عباسی: تصاویر ۳۱-۲۶
بیدمجنون: تصویر ۳۲
جوشقانی: تصویر ۳۵