علفی،2ساله،پایا،پلی مرف،به ارتفاع5/0 تا 5/1متر و دارای گلهایی مجتمع به رنگ زرد زیباست.در نواحی مختلف اروپا،آسیا و احتمالا نقاط غربی ایران مانند کرمانشاه می روید.
وسمه(WOOD-LEAVES):از گیاهانی است که در اثر عملیاتی بر روی برگهای آن رنگ آبی تا سرمه ای خوبی به دست می آید.می توان گفت از خانواده رنگ نیل بوده و همانند آن نخست باید عمل احیا کردن را انجام داد و سپس در محیط اسیدی،رنگ اصلی ظاهر می شود و با دندانه زاج سفید،رنگ کرم یا بژ به دست می آید و از سولفات مس رنگی متمایل به سبز درست می شود.
برای دستیابی به رنگ آبی بایستی برگهای وسمه را تخمیر نموده و با قلیایی ها رسوبی به دست می دهد که رنگ غیر قابل حل در آب خواهد بود پس از به کارگیری از یک احیا کننده در محیط قلیایی با 5/8=PH،این ماده رنگی قابل حل شده و توانایی پیوند با لیف پشمی را پیدا می کند.درجه دما نبایستی از 50 درجه سانتیگراد بالاتر رود.
این گیاه از تیره شب بو Cruciferae و زیر خانواده Camelina Sativa می باشد. از گلهای آن سابقا جهت درمان استفاده می شده است. این گیاه در ردیف انواع مولد نیل جای دارد و تشکیل ماده اخیر بر اثر تغییر شکل نوعی هتروزیدب به نام اندیکان Indican که در بعضی Indigofera ها و در Polygonum tinctorium Ait و غیره نیز وجود دارد حاصل می شود.
اندیکان با فرمول C_14 H_7 O_6 و به وزن مولکولی28/295 است.تحت اثر نوعی آنزیم هیدرولیز می گردد و گلوکز و اندوکسیل Indoxyle به فرمول C_8 H_7 〖NO〗_ از آن به دست می آید.ماده اخیر اگر در مجاورت هوا قرار گیرد،اکسیژن هوا را تحت اثر یک اکسیدان در خود تثبیت می کند و از آن 2 مولکول آب و یک مولکول ایندی روبین Indirubine به فرمول C_16 H_10 〖NO〗_2 حاصل می گردد که ایزومرنیل (Indigo) می باشد.
این گیاه از قدیم الایام مورد شناسایی مردم بوده و علاوه بر آنکه در وسعت های پهناوری به حالت خودرو می روئیده در هرصورت در بعضی از کشورها مانند انگلستان،مخصوصا در کشور فرانسه پرورش می یافته است.در جنوب فرانسه نیز به نام قدیمی Gue de یا Voue de موسوم بوده است.
در قرن 15 میلادی پرورش آن به حداکثر رسید ولی از آن تاریخ به بعد به علت استفاده مردم از نیل،ارزش آن در اواسط قرن 16 میلادی کاهش کلی حاصل نمود.اعراب آن را وسمه،نیل بری و ردانیل می نامند.

مواد رنگزای مستقیم بر طبق تعریف به آندسته از مواد رنگزا گویند که در آب محلولند و وقتی که در یک حمام آبی حاوی الکترولیت به کار برده شوند نسبت به الیاف سلولزی تمایل ذاتی جذب دارند.به خاطر اینکه مواد رنگزای مستقیم به طور عادی به وسیله یک فرایند تک مرحله ای(Single-stage) در یک محلول خنثی یا کمی قلیایی که به آن کلرید سدیم یا سولفات سدیم اضافه شده است به کار می روند،ساده ترین روش رنگرزی الیاف سلولزی را فراهم ساخته اند.ثبات نوری مواد رنگزای مستقیم با اصلاح ساختارشان و معرفی ترکیبات جدید مانند کمپلکس های مس مواد رنگزای آزو،مواد رنگزای دی اکسازین و مواد رنگزای بر بنیان فتالوسیانین افزایش یافته است.ثبات در برابر عملیات تری مواد رنگزای مستقیم به عواملی مثل تمایل ذاتی جذب ماده رنگزا نسبت به لیف و کاهش حرکت آن در داخل الیاف که هر دو این عوامل با بزرگ شده اندازه مولکولی ماده رنگزا افزایش می یابند،بستگی دارد. اما افزایش اندازه مولکولی ماده رنگزا بر روی خواص رنگرزی تاثیر منفی می گذارد. به همین دلیل این روش از اهمیت چندانی برخوردار نیست.معمولا برای افزایش ثبات در برابر عملیات تری،اندازه مولکولی ماده رنگزا را بعد از رنگرزی به وسیله عملیات بعدی(A ftereatment) افزایش می دهند.در تعدادی از موارد مهم مثل عملیات بعدی با نمک های فلزی،دی آزوتاسیون و ظاهر شدن (Developed) لازم است که مولکول ماده رنگزا شامل ساختار شیمیایی مناسب برای افزایش ثبات باشد.
بعضی از مواد رنگزای مستقیم که عملکرد آنها مانند مواد رنگزای اسیدی است بر روی الیاف دیگر مثل پشم، ابریشم ونایلون به کار می روند.یکی از اینها ماده رنگزای مستقیم زرد 12(C.I.Direct Yellow 12) است.
نیروهایی که بین مولکول های مواد رنگزای مستقیم و الیاف سلولزی عمل می کند شامل جاذبه کولو مبیک(Coulombic attraction)، پیوند هیدروژنی و نیروهای غیر قطبی واندر والسی می باشد که به اندازه مولکول مواد رنگزا و ساختار الیاف بستگی دارد. در الیاف سلولزی امکان ایجاد اتصالهای چند نقطه ای (multi-point) قابل توجه و مهم بین مولکول های ماده رنگزا و لیف وجود دارد.بنابر این مولکول های ماده رنگزا تا حد امکان باید خطی و مسطح باشند تا بیشترین تعداد،اتصال های چند نقطه ای بین کالا و ماده رنگزا بوجود آید.
از لحاظ ساختار شیمیایی اکثر مواد رنگزای مستقیم ترکیبات آزد و از نوع دیس آزو، تریس آزو و پلی آزو بوده وبقیه ترکیبات استیلبن،اکسازین،تیازول وفتالوسیانین هستند.ساختار(زیر) ماده رنگزای مستقیم قرمز81 را نشان می دهد که حاوی دو گروا آزو است.

یک ماده رنگزای دیسپرس اساسا ماده رنگزای غیر محلول در آب است . نسبت به الیاف آب گریز مثل استات سلولز تمایل ذاتی جذب دارد و معمولا به صورت دیسپرسیون های یکنواخت به کار می رود.با اینکه مواد رنگزای دیسپرس اساسا غیر محلول در آب هستند اما به مقدار خیلی کم در آب محلولند(1/0 تا100میلی گرم بر لیتر).درجه انحلال ماده رنگزا بر خواص رنگرزی و یکنواختی آن اثر می گذارد.میزان انحلال ماده رنگزا و سرعت رنگرزی ممکن است با به کار بردن مواد دیسپرس کننده تغییر یابد.اکثر مواد دیسپرس کننده مصرفی در رنگرزی الیاف غیر آبدوست با مواد رنگزای دیسپرس آنیونیک هستند اما مواد فعال سطحی با ساختار شیمیایی غیر یونی نیز به کار می روند.
رنگرزی الیاف غیر آبدوست با مواد رنگزای دیسپرس در محیط آبی به صورت دیسپرس شده انجام می شود.در مرحله شروع فرآیند رنگرزی انتقال ماده رنگزا از محیط خیلی رقیق محلول ماده رنگزا صورت می پذیرد واین عمل با انحلال مجدد ذرات معلق ماده رنگزا به طور مداوم ادامه می یابد.همچنین بخار مواد رنگزای دیسپرس به شدت بوسیله الیاف غیر آبدوست جذب می گردد.این خاصیت اساس بسیاری از روشهای رنگرزی بوده که در آنها ذرات ماده رنگزا توسط عملیاتی مانند پد کردن کالا با دیسپرسیون حاوی ماده رنگزای دیسپرس و خشک کردن آن بر روی سطح لیف نشانده می شود.در مرحله بعدی کالا تحت عملیات حرارتی(حرارت خشک و یا بخار)قرار گرفته و ماده رنگزا در فاز گازی به درون لیف نفوذ می کند.این ویژگی اساس عملیات چاپ انتقالی الیاف غیرآبدوست با مواد رنگزای دیسپرس است.
کاربرد اصلی مواد رنگزای دیسپرس در رنگرزی الیاف دی استات سلولز،تری استات سلولز و پلی استر است.با آنکه مواد رنگزای دیسپرس برای اولین بار برای رنگرزی الیاف استات سلولز معرفی شدند ولی امروزه بیشترین تحقیقات در مورد مواد رنگزای دیسپرس به الیاف پلی استر مربوط می شود.هنگامی که رنگرزی الیاف در دماهای بالا امکانپذیر باشد مواد رنگزای با اندازه مولکولی بزرگتر بیشتر مورد توجه قرار می گیرند.علاوه بر این،برای استفاده از دماهای بالا و انجام عملیات حرارتی شدید بر روی کالای رنگرزی و یا چاپ شده پلی استر،نیاز به ساخت مواد رنگزایی با ثبات تصعیدی بالاتر است. بنابراین کوشش های زیادی در زمینه ساخت چنین مواد رنگزایی با راندمان رنگی خوب و ثبات نوری مطلوب انجام گرفته است.
مواد رنگزای دیسپرس برای رنگرزی الیاف نایلون و آکریلیک نیز بکار می روند.از مزایای مهم آنها بر روی الیاف نایلون پوشاندن اثر رگه است.استفاده از مواد رنگزای دیسپرس بر روی الیاف نایلون بدلیل ایجاد خواص ثباتی نا مطلوب تنها برای حصول فام های کم عمق تا متوسط روی کالاهای کشباف و کفپوش ماشینی توصیه شده است.با این وجود کوشش هائی در زمینه تولید مواد رنگزای دیسپرس با ثبات شستشوئی مطلوب تر صورت گرفته است.مثلا پرلیتون(perliton,BASF)و رزولین(Resoline,BASF)از این دسته اند.
مواد رنگزای دیسپرس بر روی الیاف آکریلیک دارای ثبات نوری بسیار خوبی بوده اما کاربرد آنها بدلیل محدودیت قابلیت رنگرزی روی این الیاف تنها به ایجاد فام های کم عمق محدود می گردد.در بعضی از مقالات علمی استفاده از مواد رنگزای دیسپرس برای رنگرزی الیاف دیگر از جمله پرو پیلن اشاره شده است.

قرمز دانه یا کرم شرابکش (برای کشتن حشره ی قرمز دانه رنگرزان اکثرا شراب را به کار می برند.گو اینکه بعضا از نمک طعام و یا گچ نیز استفاده می شود.هرچند بهای تمام شده با استفاده از شراب کمی گران تر است ولی در عوض رنگ حاصله دارای جلا و کیفیت بهتری است.)حشره ای است که بشر از ابتدای تاریخ آن را می شناخته و رنگ قرمز طبیعی را از بدن آن به دست می آورده است.این حشره انواع متعددی دارد و یکی از انواع آن که بروی گونه ای از گیاه کاکتوس زندگی می کند،با نام علمیCOCCUS CACTI شناخته می شود،به این جهت در نقاطی که این حشره را پرورش می دهند مزارع کاکتوس را نیز ایجاد می کنند.نوع دیگر آن بر روی برخی از گونه های بلوط زندگی می کند وگاهی تعداد آن به قدری زیاد می شود که شاخه های درخت در زیر توده هایی از این حشره پنهان می شود و شاید به همین دلیل بوده است که سالیان دراز عده ای تصور می کردند که قرمزدانه رنگی گیاهی است.
در روزگاران گذشته پرورش قرمزدانه در بلوچستان و همچنین در کناره های خلیج فارس و دریای عمان مرسوم بوده است.نوع وحشی این حشره نیز در ایران وجود دارد.گونه ای که در ایران وهندوستان وجود دارد COCCUS LACCAاست که بر روی درختان انجیر زندگی می کنند.تخصیص واژه ی LACCA را،که در لغت نامه ی هندی به معنی صدها هزار است،در اشاره به تعداد انبوه این حشره است که در روی این گیاه دیده می شود.لارو این حشره بعد از آنکه پوست درخت انجیر هندی را سوراخ نمود و شیره ی آن را مکید ماده ای که به صورت یک پوشش صمغی است از خود ترشح می کند که حشرات ماده در داخل این پوشش محصور می مانند.این صمغ حاوی 2تا 10 درصد ماده ی رنگی که ترکیبی از اسید کارمینیک است هستند رنگ قرمزدانه همان گونه که از نام آن بر می آید از دیرباز برای تهیه رنگ هایی در زمینه ی قرمز لاکی،شرابی،سرخابی،بنفش،حتی سبز و خاکستری تولید می کند.
سیسیل ادواردز در کتاب «قالی ایران» که اندکی پیش از تاریخ وفاتش (درسال 1330) به رشته ی تحریر در آورده درباره کلیات رنگرزی در مشهد و کاربرد قرمزدانه چنین می نویسد:«...قبل از رنگ کردن ابتدا نخ را به مدت 24 ساعت در آب آهک خیس می کنند...رنگرزان اظهار می دارند که این کار موجب می گردد که مایه قرمز درخشان تری به دست آید ولی من نتوانستم بین فرآورده های یکی ازکارگاه های مشهد که از این روش پیروی می کنند با محصولات کارگاهی که آن را به کار نمی بندد هیچگونه اختلافی پیدا کنم.پس از خیس کردن در آب آهک کلاف را می شویند وسپس در مخلوطی از آب و زاج سفید که قدری روناس به آن اضافه کرده اند آن را می جوشانند،آنگاه کلاف را بار دیگر شستشو می دهند وخشک می کنند وبرای بار دوم در محلول قرمزدانه وجوهر لیمو یا زرشک،که در بیرجند به عمل می آید،می جوشانند وسرانجام می شویند وخشک می کنند.»

رنگهای ری اکتیو جدید ترین رنگهایی هستند که برای رنگرزی الیاف نساجی به بازار عرضه شده اند.این رنگها ابتدا تنها بر روی الیاف سلولزی بکار گرفته شده اند.اختلاف این دسته از رنگها با سایر دسته های رنگ بواسطه داشتن یک عامل ترکیب شونده با سلولز است و به همین جهت ثبات این رنگها در برابر شستشو بسیار عالی است.
از نقطه نظر رنگرزی پشم عده ای از رنگهای ری اکتیو نظیر پروسیون از کارخانه آ.سی.آ مانند رنگهای اسیدی سولفونه شده هستند که صرف نظر از عاملSO3NA- حاوی یک گروه ترکیب شونده نیز می باشند.
پشم در مورد تمام رنگهای ری اکتیو در حمامی که دارای حرارات جوش ویا نزدیک به آن است رنگ می شود.در مورد رنگهای ری اکتیو نوع سرد ونوع گرم تقریبا پشم به طور یکسان عمل می کند.سرعت جذب و رمق کشی و همچنین ترکیب انواع رنگهای ری اکتیو که در روی پشم پیشنهاد می شوند تقریبا یکسان است.

ثبات رنگهای ری اکتیو بر روی پشم

پس از وارد شدن پشم در حمام رنگ ری آکتیو مقدار زیادی از رنگ جذب لیف می شود. ولی متاسفانه کلیه رنگی که جذب الیاف پشم می شود با آن ترکیب نمی گردد.
در مورد رنگهای ری آکتیو نوع گرم جذب و ترکیب رنگ در داخل لیف آهسته است و در انتهای عمل رنگرزی در داخل لیف مقدار رنگ هیدرولیز شده و مقداری رنگ که هنوز با پشم ترکیب نشده است وجود دارد.مقداری از این رنگها در صورت ادامه جوشاندن حمام رنگ ممکن است که با پشم ترکیب شود در مقایسه با الیاف سلولزی مقدار رنگی که با لیف ترکیب نشده است را نمی توان به سهولت با عملیات تکمیلی بعدی مانند جوشاندن با صابون کاملا خارج کرد و همین امر باعث آن می شود که ثبات رنگهای ری آکتیو در روی پشم به مقدار زیادی کاسته گردد.
در مقابل رنگهای ری آکتیو دارای زمینه های بسیار شفاف و درخشانی می باشند که در برابر نور به خوبی پایداری می کنند.

یکنواختی رنگهای ری آکتیو روی پشم

وقتی که این رنگها را تنها با یک اسید ضعیف ویا نمک اسیدی بر روی پشم به کار می بریم مخصوصا در رنگهای پریده و کمرنگ باعث نا یکنواختی رنگ بدست آمده می شود لذا در حمام رنگهای ری آکتیو در روی پشم پیشنهاد می شود که حتما از مواد یکنواخت کننده آنیونیک استفاده شود قدرت مهاجرت رنگهای ری آکتیو به واسطه ترکیب آنها با لیف بسیار کم می باشد لذا بایستی در رنگرزی آن کمال دقت را نمود که رنگ به طور آهسته جذب الیاف پشم شود.برای این منظور بایستی درجه حرارت و PH حمام کاملا کنترل گردد. در مورد رنگهای پریده و کم رنگ PH حمام 7 و رنگهای متوسط و سیر بین 5/5 تا 6 مناسب می باشد.

روش رنگرزی

حمام رنگ را با مواد زیر آماده می کنند.
رنگ Xدر صد
استات آمونیوم PH7 3درصد
استات آمونیوم برایPH5/5 5درصد
اسید استیک 2 درصد
آب 40:1لیتر
حرارت حمام را به 40 درجه می رسانیم وسپس خامه پشم را در داخل محلول کرده ومدت 15 دقیقه در همین حرارت عمل می کنند وسپس PH را بازرسی می کنند و به آن مطابق احتیاج کمی آمونیاک ویا اسید اضافه می کنند وسپس مدت پانزده دقیقه دیگر خامه را گردش می دهند تا PH حمام کاملا به صورت یکنواخت در آید.در این موقع رنگ حل شده را وارد حمام می کنند و متدرجا درجه حرارت حمام را به جوش رسانیده و یک ساعت در حالت جوش عمل می کنند.
پس از خاتمه رنگرزی مطابق معمول ابتدا با آب وسپس با صابون خامه پشم را شستشو داده،آب کشیده وخشک می کنند.

طریقه حل کردن رنگهای ری آکتیو

ابتدا رنگ را با مقداری کمی آب سرد خمیر می کنند وسپس آن را با آب سی تا 50 درجه سانتیگراد رقیق می نمایند.این محلول پایدار نیست ولی می توان آن را تا 4ساعت نگاه داشت.در تحت هیچ شرایطی نمی بایستی که به منظور حل کردن رنگ ری آکتیو آن را جوشاند و همچنین نبایستی که در محلول ویا خود رنگ ری آکتیو محلول قلیایی ریخت.
رنگهای ری آکتیو به نام های زیر از طرف کارخانجات وشرکتهای سازنده رنگ به فروش می رسند.

پروسیون ام (آ.سی.آ) M Procion
پروسیون اچ (آ.سی.آ) H Procion
سیبا کرون (سیبا) Cibacron
رمازول (هوخست) Remazol
لوافیکس (بایر) Levafix
دری مارین ایکس (ساندوز) X Drimarine
دری مارین زد (ساندوز)Z Drimarine
دری مارین ایگرگ (ساندوز) Y Drimarine

گونه ای درخت بلوط جنگلی است که در ایران در کوه های کردستان،کهکیلویه،بویر احمد و لرستان به طور خودرو یافت می شود.مواد رنگی از پوست زیرین این درخت به دست آمده و دارای مقدار زیادی مواد مازوجی است.روش رنگرزی با جفت به روش دندانه زاج سفید،رنگ زرد خوبی را پدید می آورد.همچنین با دندانه زاج سیاه رنگ خاکستری و سرانجام با دندانه کروم رنگ زیتونی مایل به قهوه ای را پدید می آورد.بخشی از لایه گونه ای درخت بلوط جنگلی است با نام علمی (کوزوس) یا (کروگوس توریا)که از خانواده آنیتاسه می باشد.درخت آن از گونه های زیادی برخوردار بوده و در آمریکا،قفقازو همچنین در کردستان و لرستان ایران یافت می شود ولی نوع آن با درختان آمریکایی تفاوت دارد و دسته ای از آنها که در ایالت های نیویورک و فیلا دلفیا یافت می شود از دیگر گونه ها مرغوبتر است.
بلندی این درخت تا 30 متر می رسد و پوست آن دارای دو لایه است یکی پوست رویی که به سبب داشتن ماده سرخ تیره،کدر می باشد از همین رو آن را جدا و تنها از لایه زیرین که دارای ماده رنگی خوب و مناسبی است در رنگرزی استفاده می کنند.
تاثیر مواد شیمیایی بر جفت
هرگاه مقداری از جفت را در آب بجوشانید محلول پر رنگ نارنجی به دست می آید و چنانچه این محلول را به حال خود رها کنیم رنگ آن کم کم دگرگون و دارای دو بخش می شود.یکی محلول رقیقی که در بالا قرار می گیرد و دارای رنگ قرمز کدر می باشد و دیگری رسوبی که به صورت تکه های متبلور ته نشین خواهد شد.

بَقَم درخت خارداری است که نام علمی آن XYLON CAMPECHIANUM است.چوب بقم حاوی ماده ی رنگینی به نام هماتین (HEMATINE) و هماتوکزیلین (HEMATOXYLINE) است. شیره ی حاصله از جوشاندن تنه ی این درخت را به صورت کریستال و یا پودر در آورده و در رنگرزی برای تهیه ی رنگ های بنفش و آبی،سیاه و خاکستری به کار می برند. ثبات بقم بنفش در برابر نور بسیار عالی است و در ابریشم و پشم از پنبه ثابت تر است.و از سری رنگهایی است که در رنگرزی کاربرد فراوان دارد.در رنگرزی از بقم بنفش همراه با دندانه های مختلف،رنگ های ارغوانی روشن،بنفش،خاکستری و مشکی را به دست می آورند.
رنگرزان ایرانی برای بدست آوردن رنگ مشکی خالص از ترکیب بقم بنفش و اسپرک استفاده می کنند.

گیاهی علفی و پایا از تیره زنجبیل ها جزو راسته تک لپه ای ها می باشد.این گیاه دارای ساقه زیر زمینی متورمی است که یک ساقه از آن بیرون می آید.گلهایش توده ای و به صورت سنبله و بین دو گوشوارک مایل به زرد قرار گرفته،بخش کاربردی این گیاه ریزم آن است که پس از بیرون آوردن از زمین ریشه ها را جدا ساخته در آب جوش قرار داده در گرمای خورشید به مدت چند روز خشک می کنند.
زردچوبه در هندوستان و جزایر جاوه می روید،این گیاه دو گونه است:
گونه گورگو مالینگاه
گونه گورگو ماراتوندا

زردچوبه باید دارای رنگی سیر بوده و هنگامی که شکسته شد تکه های آن دارای خلل و فرج ویا بوی تند و زننده نداشته بلکه خوشبو باشد.زردچوبه چون دارای ماده رنگی است در رنگرزی کاربرد خوبی داشته ولی در برابر نور ضعیف و تنها برای افزودن شفافیت رنگی به کار می رود.
از گرد زردچوبه پس از روندی شیمیایی وبا کمک الکل واتر،یک ماده رنگی به نام گورگوبین به دست می آورند که در آب جوش به اندازه زیادی حل شده و رنگ آن در برابر مواد قلیایی حساس می باشد.زردچوبه در شیرینی سازی و همچنین در صنایع گوناگونی چون:خوراکی ها،چرم سازی،عطرسازی،کاغذسازی استفاده دارد.در ضمن الیاف حیوانی بهتر از الیاف نباتی رنگ زردچوبه را به خود جذب می نمایند.