طرح لچک ترنجی با همه زیبایی و ظرافت آن یک طرح کاملا ایرانی به شمار می رود. نخستین بار در قرن پانزدهم به عنوان طرحی برای جلدهای برجسته چرمی (تصاویر ۲۳ و ۲۴) مورد استفاده قرار گرفت. در قرن شانزدهم این طرح برای قالیبافی به کار رفت و تا امروز به عنوان یک طرح نمونه و رسمی ایران باقی مانده است.

(صفحه 48)
تصویر 21

(صفحه 49)
تصویر 22

(صفحه 50)
از حدود صدها نمونه مختلف، از این طرح موجود است که اغلب آنها نماینده و ابداع خارق العاده و هنر شگفت انگیز طراحان ایرانی است. بنابراین با توجه به زیادی انواع آن شایسته نیست که آن را جزو نه طرح رایج در ایران به شمار آوریم، لكن باید در نظر داشت که در پنجاه سال اخیر هزاران تخته قالی با انواع ساده تر این طرح تهیه شده، و مثلا انواع معمولی تر قالی های تبریز و مشهد و قالی های ناحیه هریس که بافت آن را از گردان به شکسته تغییر دادند (به صفحه ۷۶ مراجعه شود) و در زمره مشهورترین و متداول ترین قالی های هریس و گوراوان به شمار می رود (تصوير ۶۸)



با توجه به این نکات، به عقیده من حق داریم لااقل انواع ساده طرحهای لچک ترنجی را به عنوان یکی از نه طرح معمولی و شناخته شده طرحهای ایران به شمار آوریم.
برای انواع معمولی این طرح اندازه های معینی داده نشده است، ولی ایرانیان قواعدی در این زمینه دارند که میل دارند در صورت امکان به کار برده شود. چه می دانند اگر این دستور العمل ها به کار بسته شود موجب می گردد که قالی متناسب و خوش قطع از کار در آید. (بدیهی است که این قوانین را نمی توان در مورد قالیهایی که اشکال غیر عادی دارند مثلا قالیهای چهار گوش و زیاد طویل و یا باریک به کار برد.)


(تصویر 51)
این قواعد سه گانه به شرح زیر است
ا- در ازای ترنج یعنی قسمت بیضی آن (غير از دو سر و گردن آن) باید مساوی یک سوم در ازای تمام قالی باشد.
۲- پهنای حاشیه باید مساوی یک ششم به پهنای قالی باشد.
٣- مجموع پهنای حاشیه های باریک باید مساوی بهنای حاشيه اصلی باشد.

مدت چندین سال است که اصل و منشاء طرح ایرانی کاج مورد بحث و گفتگوی دوستداران قالی ایران است. آن را به آتش مقدس زرتشت، به کاج، به نخل، به بادام به گلابی و همچنین به کیسه چرمی و شکل باسمه ای مشت بسته بر روی

(صفحه 47)
یک سطح گلی یا گچی (که در واقع با آن شباهت زیاد دارد) و حتی به شیارهایی که رودخانه «جومنا » در مسیر خود از دره کشمیر به جلگه هندوستان ایجاد می کند، تشبیه کرده اند. به عقیده من تمام این نسبت ها و فرضیه ها بعید به نظر می رسد و بعضی از آنها تصوری و خیالی است. به نظر من توضیح آن بسیار ساده تر از اینها است: می توان آن را در نامی که ایرانیان به این طرح داده اند جستجو کرد. آنها این طرح را بوته می نامند، که معنی الغوى آن یک دسته برگ است و ساده ترین شکل آن شباهت زیاد به برگ دندانه دار دارد. مردم ایران با عشقی که به اختراع انواع مختلف اشکال هنری و پیچیده از یک موضوع اصلی دارند، اشکال گوناگون بوته به وجود آورده اند و بر آنها نامهای مخصوصی اطلاق کرده اند مثل بوته میری (تصویر ۲۰) (کاج کوچک)، بوته ترمه ای (کاج متوسط )، بوته خرقه ای (کاج بزرگ)، بوته بادامی (کاج بادامی شکل)، و بوته جقه ای (کاج بزرگ با یک کاج کوچک که از آن بیرون آمده ).
غیر از طرح هراتی، هیچ طرحی با انواع گوناگون آن این طور متداول نیست. در ناحیه سرابند غیر از طرحهای بوته ای طرح دیگری نمی بافند. این طرح در روستاهای همدان نیز رواج دارد. در تبریز و کاشان نیز گاه گاه قالیهایی با این طرح تهیه می شود. در سنندج وقائنات طرح بوته خرقه ای متداول است. در سراب (ناحیه هریس) استفاده از این طرحها معمول نیست، ولی من یک نمونه قالی با این طرح که در این ناحیه بافته شده در اختیار دارم (تصویر ۲۲). در سالهای اخیر طراحان قم انواع جدید و جالب توجهی از آن را تهیه کرده اند تصاویر (۲۱ و ۲۲). سرانجام کرمان (همان طور که انتظار می رود) زیباترین انواع آن را، که بدون شک از طرح شال هایی که در دوران قدیم در این شهر می بافتند اقتباس گردیده، فراهم کرده است، جنبه تزیینی آن نسبت به سایر انواع آن بسیار زیاد است (تصویر ۲۱).
معمولی ترین انواع طرحهای بوته ای بوته میری است. این طرح مشتمل است بر کاج کوچکی که در طرح قالیهای قدیم میر (به صفحه ۱۶۵ مراجعه شود) و قالیهای سرابند به کار رفته از طرحهای بوته ای، مانند طرح هراتی، در کلیه کشورهای تهیه کننده قالی تقلید شده است. (خواه این قالیها با دست تهیه شده باشد و خواه با ماشین) و مثل طرح هراتی گذشت زمان در آن تأثیری ندارد. سی سال قبل یکی از کارخانه های فرشبافی مشهور انگلستان نسخه ای کامل و بدون عیب از قالی میر را در کارخانه خود تهیه کرد. هنوز قالیهایی با این طرح به فروش می رسد.
تهیه انواع ساده تر طرحهای بوته ای آسان به نظر می رسد. ولی حقیقت این است که در بین طرحهای معمول در ایران بافتن انواع طرحهای بوته ای بسیار دشوار است. مرتکب شدن یک اشتباه در یک رنگ و یا تغییر موقع یک گره کافی است که طرح ضایع شود و اصالت قالی از بین برود.