سمبولیسم در طرح های قالی ایران

بحث سمبولیسم در طرح های قالی ایرانی مساله ای است که خیلی از پژوهشگران حوزه فرش دستباف بدان پرداخته اند. شاید قدیمیترین نمونه را بتوان به سسیل ادواردز نسبت داد که در این مورد در کتاب «قالی ایران» و به نقل مستقیم آمده است:

(صفحه 59)
سمبولیسم در طرحهای ایرانی

دانشجویان رشته هنرهای مشرق زمین اغلب به سمبولیسم در طرحهای قالی ایران اشاره کرده و آن را مورد توجه قرار داده اند. این افراد معتقدند که نقوش و اشکالی که در طرحهای قالی ایران مشاهده می گردد هر یک نماینده یک نظریه و یا نوعی زندگی و وجود است.
به عقیده من در مورد قالی هایی که در شهرها تهیه می شود این نظریه را باید با قید احتیاط تلقی کرد. زیرا ایرانیان مردم هنرمندی هستند که طرح را به خاطر خود آن در نظر می گیرند مثلا اگر طرح یک درخت خوب کشیده شود همان بر ایشان اهمیت دارد و به خودی خود آنها را راضی می کند چنانچه آنچ

(صفحه 60)
را «درخت زندگی» بنامند مانند آن است که یک نوع مفهوم ساختگی به آن داده باشند.
نقوش و اشکال طرحهای ایرانی یا واقعی است مثل درخت، برگ، گل، دسته گل، پرنده، حیوان و گلدان و غیره و یا اشکالی است که از منابع خارجی مثل منابع چینی یا عربی اقتباس کرده اند. ایرانیان این نقوش را با اشکال هندسی و خطوط منحنی ترکیب کرده و طرحهایی به وجود آورده اند. آوردن نگاره های مارپیح و یا پرندگان بهشتی در این طرحها نباید این توهم را در بیننده ایجاد کند که طراحان ایرانی که این اشکال را از کشورهای بیگانه اقتباس کرده و به خود اختصاص داده اند مانند مردم کشور اصلی، برای آنها مفهوم عرفانی قائل اند. ایرانیان به این جهت این نقوش را اقتباس کرده اند که مورد توجه و علاقه شان قرار گرفته است. هدف اصلی آنها ایجاد لذت به وسیله قرینه سازی و زیبایی است نه بیش. در طی سالهایی که در ایران اقامت داشتم هرگز نشنیدم اشاره ای به سمبولیسم در طراحی قالی ایران شده باشد.
با این همه عده ای از نویسندگان اصرار دارند به بعضی از نقوش که در قالیچه های عشایری دیده می شود جنبه عارفانه بدهند. بدیهی است که چندین قرن قبل که این اشکال هندسی و زینتی ابداع گردید، معنی و مفهومی داشته است، ولی ربط دادن آنها با عقاید صوفیانه مورد تردید است، بلکه احتمال دارد افرادی که نسخه اصلی این نقوش را به وجود آوردند هدفشان نشان دادن حیوانات و پرندگان و گیاهان و اشياء معمولی بوده و اینها طی قرون و اعصار طوری تغییر پیدا کرده و اصالت خود

(صفحه 61)
را از دست داده اند که شناخته نمی شوند. قالیچه های خطه فارس مخصوصا از این لحاظ از غنای سرشاری برخوردار است. هنگامی که در شیراز اقامت داشتم کوشش کرده برای طرحهای جالب توجه قالیهای آن خطه مفهومی پیدا کنم. ولی موفق نگردیدم.
دوستم پروفسور مینورسکی صورتی از علائم و نشانهای بیست و چهار طایفه از طوایف ترک غز را که در قرن یازدهم بر ایران غلبه کردند در اختیار من گذاشت و امیدوار بودم بعضی از این نشانها را در قالیچه های بافت عشایر افشار و قشقایی و یا طوايف ترک نِژاد دیگر مشاهده نمایم، ولی با کمال تأسف باید اظهار کنم که این بار نیز توفیق نصیب من نگردید.
بنا براین معتقدم که راجع به این قبیل مطالب باید با احتیاط اظهار نظر کرد. در هر یک از این ایلات هنگامی که زن قالیباف پشت دستگاه بافندگی خود خم گردیده و مشغول بافتن است از آنچه که می بیند بیشتر الهام می گیرد تا از آنچه که می اندیشد (چنانچه اساسا اندیشه ای داشته باشد).


اطلاعات منبع:
کتاب قالی ایران
مولف: سسیل ادواردز
مترجم: مهین دخت صبا
ناشر: فرهنگسرا
چاپ دوم: 1370
صفحات نقل شده: 59 تا 61

ادامه مطلب

طرح جوشقانی در قالی ایران

طرح جوشقانی یکی از قدیمی ترین طرح های قالیبافی و فرش دستباف ایران است که در این مورد در کتاب «قالی ایران» و به نقل مستقیم آمده است:

(صفحه 59)
طرح جوشقانی

مدت دو قرن (شاید هم بیشتر) است که این طرح در روستایی به همین نام بافته می شود و هنوز بافت آن در این ناحيه رواج دارد. تصاویر ۶- ۳۶۵ این طرح را نشان می دهد. در انواع طرح جوشقانی اختلافاتی مشاهده می شود، به این معنی که بعضی اوقات ترنج را حذف کرده اند و در موارد دیگر از لچک ها صرفنظر شده است. و در برخی موارد هیچ یک را به کار نبرده اند. ولی نقوش اصلی و حاشیه ها مدتی برابر با چندین نسل است که تغییری نکرده است. در بعضی موارد اشكال لوزی که در گوشه قرار گرفته (تصویر ۳۶۷) در سراسر متن تکرار می شود، گاه با خطوط مجزا کننده همراه است و گاه بدون آن ظاهر می شود.
این طرح مورد علاقه مردم ایران است. شخص، آن را در جاهایی می بیند که ابدا انتظار ندارد. مثلا در سال ۱۹۱۵، که مدت یک ماه در کاشان اقامت داشتم، با استاد قالیبافی برخورد کردم که چنان با این طرح پیوستگی پیدا کرده بود که جز آن طرحی دیگر نمی بافت، مدتی برابر با چندین نسل است که نسخه ساده شده آن در روستای ریحان در ناحیه کمره (نقشه ۴) و باز نسخه ساده تر آن در محال و مشک آباد واقع در اراک بافته می شود. در تبریز و همدان و گاه گاهی در ناحیه هریس نیز مورد استفاده قرار می گیرد. ولی در خراسان و کرمان و فارس به کلی ناشناخته است.


اطلاعات منبع:
کتاب قالی ایران
مولف: سسیل ادواردز
مترجم: مهین دخت صبا
ناشر: فرهنگسرا
چاپ دوم: 1370
صفحه نقل شده: 59


نقشه قالیبافی اراک

قالی جوشقانی

ادامه مطلب

طرح خرچنگی در قالیبافی و فرش دستباف ایران

طرح خرچنگی در قالیبافی و فرش دستباف ایران، همانند طرح میناخانی یک طرح تکرار شونده است که در این مورد در کتاب «قالی ایران» و به نقل مستقیم آمده است:

(صفحه 58)
طرح خرچنگی

وجه تسمیه این طرح (تصویر ۳3) در نقش اصلی آن است که اشاره ای است به خرچنگ. در اینجا باز با طرح تکرار شونده ای برخورد می کنیم که مثل طرحهای میناخانی و بیدمجنون بسیار متداول است، ولی هیچ گونه اطلاعات مثبتی درباره اصل و منشاء آن در اختیار نداریم، به نظر من اصل آن ترکی است، که در اغلب قالیهای قره باغ (ناحیه ای در شمال غربی تبریز، مرز روسیه) دیده می شود و باز در شیروان که در جنوب قفقاز واقع گردیده رایج است. روستاهای ترک نشین و همدان نیز این طرح را در قالیهای خود به کار می برند. نقش های بزرگ بیضی شکل به بعضی از بوته هایی که در طرحهای دوران صفوی دیده می شود شباهت دارد. ممکن است چنگال خرچنگ یک نوع طرح اسلیمی باشد که آن را با قواعد و رسوم تطبیق

(صفحه 59)
داده اند. و نیز امکان دارد نسخه های اصلی آن طرحی با خطوط منحنی بوده که توسط یکی از طراحان دوران صفویه کشیده شده و بعد قالیبافان روستاهای ترک نشین قره باغ در جنوب قفقاز و بخشایش کوشش کرده اند خطوط منحنی آن را به خطوط مستقیم تبدیل نمایند تا در این مورد مانند سایر موارد بتوانند این طرحها را با بافت ساده در قالیهای خود پدید آورند.
طرح خرچنگی مانند طرح بیدمجنون طرحی است با خطوط مستقیم و ساده و موزون. بافت آن بسیار سهل است و مملو است از ویژگیهای مشخص.


اطلاعات منبع:
کتاب قالی ایران
مولف: سسیل ادواردز
مترجم: مهین دخت صبا
ناشر: فرهنگسرا
چاپ دوم: 1370
صفحات نقل شده: 58 تا 59


طرح خرچنگی قالی

ادامه مطلب

طرح بیدمجنون در قالیبافی ایران

طرح بیدمجنون از طرح های قدیمی فرش دستباف ایران است که در این مورد در کتاب «قالی ایران» و به نقل مستقیم آمده است:

(صفحه 58)
طرح بید مجنون

طرح بید مجنون (تصوير ۳۲) یکی مشهورترین و جالب توجه ترین طرحهای قدیمی ایران است، در ترکیب بید مجنون و سرو و درخت تبریزی و درختان میوه کیفیتی موجود است و چنان جالب توجه و دارای خصوصیات و ویژگی هایی است که در کلیه کشورهای تهیه کننده قالی از آن تقلید شده است. اصل و منشاء آن معلوم نیست، ولی مثل طرح میناخانی احتمال دارد کردستان باشد، چه نمونه های قدیمی آن که در اختیار ماست در بیجار تهیه شده است.
این موضوع که این طرح کاملا با خطوط شکسته بافنه می شود می رساند که اصل و منشاء آن روستاهای ایران بوده است. نسخه اصلی آن مثل طرحهای قالیهای مشهور صفويه توسط استاد طراح بر روي تخته مخصوص طراحی تهیه نگردیده است. بدون شک هنگامی که زن خانه دار روستایی با چهره گندمگون مشتاقانه پشت دار قالی می نشسته و ضمن بافتن درختان بید مجنون و سرو و تبریزی باغ خود را از نظر می گذرانده، طرح آنها را بر روی قالی خود پدید آورده است. این طرح سابق در نواحی شمال غربی ایران و در روستاهای بیجار و همدان و اراک و ملایر رواج داشت. ولی اکنون کمتر متداول است. لکن تبریزی ها، آن تقلید کنندگان بزرگ، هنوز این طرح را می بافند. این طرح در حال حاضر در قالیهای بافت اراک به ندرت دیده می شود
طرحهایی که با خطوط شکسته بافته می شود برای قالیهای مرغوب مناسب نیست، زیرا قالی ای که این گونه بافته شود خیلی سخت و خشک از کار در می آید، به این جهت طرح بیدمجنون در کرمان و اصفهان و کاشان و قم و حتی در مشهد ناشناخته است. در مقابل، این طرح برای قالیهای نوع متوسط و درشت بافت بسیار مناسب است. به این جهت هنگامی که قالی اوشاک (ترکیه) معمول و مرسوم بود هزاران تخته قالی با این طرح در این ناحیه تهیه گردید.


اطلاعات منبع:
کتاب قالی ایران
مولف: سسیل ادواردز
مترجم: مهین دخت صبا
ناشر: فرهنگسرا
چاپ دوم: 1370
صفحه نقل شده: 58



قالی بیدمجنون

ادامه مطلب

طرح شاه عباسی در قالی بافی ایران

در این مورد در کتاب «قالی ایران» و به نقل مستقیم آمده است:

(صفحه 52)
طرح شاه عباسی

مردم ایران اصطلاح شاه عباسی را بر یک نوع طرح سراسری مرکب از نقوش و اشکال کلاسیک اواسط دوران صفویه اطلاق میکنند، این نقوش یعنی انواع مختلف برگ نخل نگاره های مارپیچ، تبرزین، گلدان و غیره در قالیهایی که به نام قالیهای نقش گلدانی معروف اند طرح شده است و همه معتقدند که این قالیها در زمان سلطنت شاه عباس تهیه گردیده است. این نقوش در زمینه قالی به طور پراکنده و جدا از یکدیگر با فواصل مساوی طرح گردیده و همیشه به وسيله نوعی شاخه با شبکه با یکدیگر ترکیب و پیوسته شده است.
این طرح قالی در کلیه نقاط ایران بافته می شود. طراحان کرمان و کاشان و تبریز و اصفهان و مشهد دوست دارند طرحهایی گوناگون و زیبا که در آنها مهارت و استادی زبار به کار رفته باشد تهیه نمایند. در روستاها نیز اغلب قالیبافان انواع معمولی نقش درخت نخل وگلدان آشنایی دارند اغلب قالیچه و قالبهایی را با این طرحها و بافت گردان تهیه می کنند.
این نیک بختی نصبب من شد که توانستم چند نسخه طرحهای عالی شاه عباسی را که بر روی کاغذ شطرنجی کشیده شده است (تصاویر ۲۶ تا ۳۱) به دست آورم. این طرحها توسط طاهرزاده بهزاد، استاد دانشکده هنرهای زیبا، رسم شده است حسن آنها به دقتی است که در رسامی به کار رفته است. در زمانی که اشکال سنتی زیبا را دور می اندازند، چه خوب است که نمونه های دقیقی از آن نقوش نگهداری شود، چه هر قدر نسبت به آنها بی اعتنایی شود روزی دوباره مورد توجه قرار خواهند گرفت و ارزش خود را به دست خواهند آورد.


اطلاعات منبع:
کتاب قالی ایران
مولف: سسیل ادواردز
مترجم: مهین دخت صبا
ناشر: فرهنگسرا
چاپ دوم: 1370
صفحه نقل شده: 52


قالی شاه عباسی

قالی شاه عباسی

شاه عباسی

شاه عباسی

شاه عباسی

شاه عباسی

ادامه مطلب

طرح مینا خانی در قالی بافی ایران

در این مورد در کتاب «قالی ایران» و به نقل مستقیم آمده است:

(صفحه 51)
طرح مینا خانی

گفته می شود که وجه تسمیه این طرح به مناسبت مردی تبریزی بنام میناخان بوده که آن را به وجود آورده و متداول ساخته است. به نظر من این توضیح را باید با احتیاط تلقی کرده چه قدمت این طرح از هفتاد و پنجمین سال قرن نهم، یعني هنگامی که طرحهای ایرانی تحت نفوذ طراحان تبریزی قرار گرفت، بیشتر است. من معتقدم که به احتمال قوی منشاء این طرح کردستان باشد، چه غالبا در قالیهای قدیمی ساوجبلاغ و بیجار دیده می شود.
این طرح با وجود یکنواختی مؤثر است و چون قسمت کوچکی است که تکرار می شود بافتن آن آسان است. به این جهت در اغلب نقاط ایران متداول شده است. قبل از جنگ این تنها طرحی بود که مردم ورامین (ناحیه ای حاصلخیز در جنوب تهران) از آن در قالیبافی استفاده می کردند. مردم این روستا به قدری قالی های مشابه از لحاظ طرح و اندازه بافتند که در فروش آنها دچار اشکال شدند. به این جهت، طرح دیگری اختیار کردند که آن هم بیش از قالی های قبلی برای آنها خوش یمن نبود. طرح مینا خانی یکی از طرحهای نمونه و رسمی است که توسط قاليبافان مشک آباد اراک (به صفحه ۱۵۸مراجعه شود)

(صفحه 52)
به کار برده می شود. استادان قالیباف تبریز نیز گاه گاه از آن استفاده می کنند و همچنین هر چند گاه یک بار در قالی های هریس و همدان و چهار محال دیده می شود.


اطلاعات منبع:
کتاب قالی ایران
مولف: سسیل ادواردز
مترجم: مهین دخت صبا
ناشر: فرهنگسرا
چاپ دوم: 1370
صفحات نقل شده: 51 تا 52


قالی میناخانی

ادامه مطلب

طرح لچک ترنج در قالی ایران

در این مورد در کتاب «قالی ایران» و به نقل مستقیم آمده است:

(صفحه 47)
لچک ترنجی

طرح لچک ترنجی با همه زیبایی و ظرافت آن یک طرح کاملا ایرانی به شمار می رود. نخستین بار در قرن پانزدهم به عنوان طرحی برای جلدهای برجسته چرمی (تصاویر ۲۳ و ۲۴) مورد استفاده قرار گرفت. در قرن شانزدهم این طرح برای قالیبافی به کار رفت و تا امروز به عنوان یک طرح نمونه و رسمی ایران باقی مانده است.

(صفحه 48)
تصویر 21

(صفحه 49)
تصویر 22

(صفحه 50)
از حدود صدها نمونه مختلف، از این طرح موجود است که اغلب آنها نماینده و ابداع خارق العاده و هنر شگفت انگیز طراحان ایرانی است. بنابراین با توجه به زیادی انواع آن شایسته نیست که آن را جزو نه طرح رایج در ایران به شمار آوریم، لكن باید در نظر داشت که در پنجاه سال اخیر هزاران تخته قالی با انواع ساده تر این طرح تهیه شده، و مثلا انواع معمولی تر قالی های تبریز و مشهد و قالی های ناحیه هریس که بافت آن را از گردان به شکسته تغییر دادند (به صفحه ۷۶ مراجعه شود) و در زمره مشهورترین و متداول ترین قالی های هریس و گوراوان به شمار می رود (تصوير ۶۸)

قالی هریس

با توجه به این نکات، به عقیده من حق داریم لااقل انواع ساده طرحهای لچک ترنجی را به عنوان یکی از نه طرح معمولی و شناخته شده طرحهای ایران به شمار آوریم.
برای انواع معمولی این طرح اندازه های معینی داده نشده است، ولی ایرانیان قواعدی در این زمینه دارند که میل دارند در صورت امکان به کار برده شود. چه می دانند اگر این دستور العمل ها به کار بسته شود موجب می گردد که قالی متناسب و خوش قطع از کار در آید. (بدیهی است که این قوانین را نمی توان در مورد قالیهایی که اشکال غیر عادی دارند مثلا قالیهای چهار گوش و زیاد طویل و یا باریک به کار برد.)


(تصویر 51)
این قواعد سه گانه به شرح زیر است
ا- در ازای ترنج یعنی قسمت بیضی آن (غير از دو سر و گردن آن) باید مساوی یک سوم در ازای تمام قالی باشد.
۲- پهنای حاشیه باید مساوی یک ششم به پهنای قالی باشد.
٣- مجموع پهنای حاشیه های باریک باید مساوی بهنای حاشيه اصلی باشد.



اطلاعات منبع:
کتاب قالی ایران
مولف: سسیل ادواردز
مترجم: مهین دخت صبا
ناشر: فرهنگسرا
چاپ دوم: 1370
صفحات نقل شده: 47 تا 51


طرح لچک ترنج

ادامه مطلب

طرح بته ای در قالی ایران

در این مورد در کتاب «قالی ایران» و به نقل مستقیم آمده است:

(صفحه 46)
طرح کاج و انواع مختلف آن

مدت چندین سال است که اصل و منشاء طرح ایرانی کاج مورد بحث و گفتگوی دوستداران قالی ایران است. آن را به آتش مقدس زرتشت، به کاج، به نخل، به بادام به گلابی و همچنین به کیسه چرمی و شکل باسمه ای مشت بسته بر روی

(صفحه 47)
یک سطح گلی یا گچی (که در واقع با آن شباهت زیاد دارد) و حتی به شیارهایی که رودخانه «جومنا » در مسیر خود از دره کشمیر به جلگه هندوستان ایجاد می کند، تشبیه کرده اند. به عقیده من تمام این نسبت ها و فرضیه ها بعید به نظر می رسد و بعضی از آنها تصوری و خیالی است. به نظر من توضیح آن بسیار ساده تر از اینها است: می توان آن را در نامی که ایرانیان به این طرح داده اند جستجو کرد. آنها این طرح را بوته می نامند، که معنی الغوى آن یک دسته برگ است و ساده ترین شکل آن شباهت زیاد به برگ دندانه دار دارد. مردم ایران با عشقی که به اختراع انواع مختلف اشکال هنری و پیچیده از یک موضوع اصلی دارند، اشکال گوناگون بوته به وجود آورده اند و بر آنها نامهای مخصوصی اطلاق کرده اند مثل بوته میری (تصویر ۲۰) (کاج کوچک)، بوته ترمه ای (کاج متوسط )، بوته خرقه ای (کاج بزرگ)، بوته بادامی (کاج بادامی شکل)، و بوته جقه ای (کاج بزرگ با یک کاج کوچک که از آن بیرون آمده ).
غیر از طرح هراتی، هیچ طرحی با انواع گوناگون آن این طور متداول نیست. در ناحیه سرابند غیر از طرحهای بوته ای طرح دیگری نمی بافند. این طرح در روستاهای همدان نیز رواج دارد. در تبریز و کاشان نیز گاه گاه قالیهایی با این طرح تهیه می شود. در سنندج وقائنات طرح بوته خرقه ای متداول است. در سراب (ناحیه هریس) استفاده از این طرحها معمول نیست، ولی من یک نمونه قالی با این طرح که در این ناحیه بافته شده در اختیار دارم (تصویر ۲۲). در سالهای اخیر طراحان قم انواع جدید و جالب توجهی از آن را تهیه کرده اند تصاویر (۲۱ و ۲۲). سرانجام کرمان (همان طور که انتظار می رود) زیباترین انواع آن را، که بدون شک از طرح شال هایی که در دوران قدیم در این شهر می بافتند اقتباس گردیده، فراهم کرده است، جنبه تزیینی آن نسبت به سایر انواع آن بسیار زیاد است (تصویر ۲۱).
معمولی ترین انواع طرحهای بوته ای بوته میری است. این طرح مشتمل است بر کاج کوچکی که در طرح قالیهای قدیم میر (به صفحه ۱۶۵ مراجعه شود) و قالیهای سرابند به کار رفته از طرحهای بوته ای، مانند طرح هراتی، در کلیه کشورهای تهیه کننده قالی تقلید شده است. (خواه این قالیها با دست تهیه شده باشد و خواه با ماشین) و مثل طرح هراتی گذشت زمان در آن تأثیری ندارد. سی سال قبل یکی از کارخانه های فرشبافی مشهور انگلستان نسخه ای کامل و بدون عیب از قالی میر را در کارخانه خود تهیه کرد. هنوز قالیهایی با این طرح به فروش می رسد.
تهیه انواع ساده تر طرحهای بوته ای آسان به نظر می رسد. ولی حقیقت این است که در بین طرحهای معمول در ایران بافتن انواع طرحهای بوته ای بسیار دشوار است. مرتکب شدن یک اشتباه در یک رنگ و یا تغییر موقع یک گره کافی است که طرح ضایع شود و اصالت قالی از بین برود.


اطلاعات منبع:
کتاب قالی ایران
مولف: سسیل ادواردز
مترجم: مهین دخت صبا
ناشر: فرهنگسرا
چاپ دوم: 1370
صفحات نقل شده: 46 تا 47


طرح بته ای

طرح بوته ای

طرح بته ای

ادامه مطلب