(صفحه 21)
تنوع نقش
از ویژگی های مهم قالی سیستان، تعداد فراوان نقشه ها و نقش مایه هایی است که در قالی، گلیم و سوزن دوزی به کار رفته است، و این نشانه یی است از یک دوره ی طولانی غنای مادی و فرهنگی و برخورد با اقوام دیگر. در میان قالیبافان ایران، این تنوع و زیبایی تنها در میان قشقایی ها دیده می شود که آشکارا از قنقاز و آذربایجان، مرکز غربی ایران (فراهان، ساروق، همدان)، لرها، کردها و مردم خوش ذوق فارس تأثیر پذیرفته و مانند سیستان یکی از متنوع ترین قالی های ایران را دارا هستند. این نقش ها بهترین دلیل برخورد این اقوام با اقوام دیگر است.
با توجه به این که سیستانیان از شمال ایران کنونی به جنوب و شرق آمده اند، می توان تصور کرد که مثل قشقایی ها، در طول راه درازی که پیموده اند، از اقوام دیگر تأثیر پذیرفته اند. اما این به هیچ وجه بدان معنی نیست که ابتکار و ذوق خود آنان اگر از اقوام دیگر بیشتر نباشد، کمتر باشد. قشقایی ها هم همین طور هستند. در عین حال غنای مادی، فراوانی و بهره هایی که از محیط باز و ثروتمند خود گرفته اند، چه در فارس و چه در سیستان، این همه ذوق و تنوع طلبی را برای آنان ممکن ساخته است.
متأسفانه ما به دوره یی از زندگی سیستانیان برخورده ییم که اوج زوال نیروهای تولیدی در زمینه ی قالی و از هم پاشیدگی نظام قومی و در نتیجه فرهنگی است. علاوه بر تحول زیست بومي منطقه که درباره ی آن صحبت شد، کارهای استعمار و حکومت های داخلی در مجموع به
(صفحه 22)
ویرانی سیستان و از هم پاشیدگی نظام های سنتی تولید انجامیده است، به طوری که - چنان که می دانیم - جمعیت بزرگی از سیستان به دیگر نقاط مهاجرت کرده است. تصور می شد وضع در سیستان افغانستان هم چندان بهتر از این نباشد، اما مرزنشینان ما از ثروت آنان سخن می گفتند، و این به دلیل توانایی ها و امکاناتی است که در ایران نیست. کوتاهتر بودن دست دولت در افغانستان نیز عامل دیگری است، که به یکسان سازی نمی انجامد. به همین دلیل هنوز تنوع کار در آن سو بیشتر است.
نقشه ها و نقش مایه های قالی سیستان بسیار زیاد است اما متأسفانه همین زوال، نام تعداد زیادی از نقشه ها و نقشمایه ها همچنان که بسیاری از خود آنها را از خاطره ها زدوده و می زداید. فراکوشی (استقصاء) نشان می دهد که سیستانیان در حدود بیست نوع گلدان بر روی قالی های خود به کار برده اند، اما برای همه ی آنها حداکثر سه، نام گلدان، گل قندان و گل نوروزی را می شناسیم. انواع گوناگونی از طلسم، تعویذ، بازوبند و دعادان بر روی قالی سیستان دیده می شود، اما تنها نامه ای بازوبند، تقویتی و دیدنی را یافتیم. یک دسته ی بزرگ از نقش ها و نقش مایه ها با الگوهای مختلف لوزی و چند ضلعی، مهر نام دارند و مقصود از آن مهر نام یا نشان است که سابقه یی دیرینه در ایران دارد و شکل این نقش مایه ها، سازگاری آن را هم با نقش نگین های کهن حکاکی شده نشان می دهد و به همین دلیل بیشتر مهرهای قالی؛ لوزی، چهار گوشه، شش بر ، هشت بر، و داخل آن شکل هایی شبیه نقش مهر است.
متأسفانه فراکوشی های نویسنده تا به حال نتوانسته است نام بسیاری از نقشه ها و نقش مایه ها را روشن کند. برای بیان این دسته، به ناچار، از نام های عمومی قالی ایران با برخی از اصطلاحات محلی و بومی، مثلا اصطلاحات فارس ( گل ستاره، لوزی و فانوس و ...) یا خمسهی زنجان (دستان، چخماق و...) که نام هایی اصیل هستند، استفاده کردیم، به ندرت و به قیاس با نام های بومی، واژه های جدیدی ساختیم، مثلا از چار شخلكي (نمونه زیر) استفاده کردیم و پنج شنلکی (نمونه زیر) و سه شخلکی (نمونه زیر) ساختیم و به کار بردیم. برخی از این نقشه ها یا نقش مایه ها بسیار پیچیده و بی سابقه اند به این معنی که در هنر تزیینی دیگر مناطق ایران دیده نمی شوند، در نتیجه توصیف آنها به سادگی ممکن نیست. در واقع توصیف دقیق چنین نقش هایی حجم کار را بسیار زیاد می کند. ناچار در این موارد از عکس یا طراحی کمک گرفتیم.

از کارهای اساسی، بررسی تاریخ این نقش مایه ها و تحول آنهاست. این بررسی اغلب به
(صفحه 23)
روشن شدن معنی بسیاری از آنها که اکنون به علت پیچیدگی و سخت به شیوه شدن، عجیب و ناشناس جلوه می کنند، کمک می کند. از آنجا که این گونه نقش ها تنها مربوط و متعلق به یک گوشه از ایران نیست و در اصالت ایرانی چندتایی از آنها تردید کرده اند، موضوع بایستی در یک بررسی همه جانبه و کلی، با در نظر گرفتن انواع گوناگون این نقش ها در درون و بیرون مرزهای کنونی ایران، سابقه ی تاریخی نقش در میان اقوامی که آن را به کار برده اند، به ویژه انتقال آن به روی بافته ها، از جمله قالی، بررسی شود. از آنجا که این کتاب گنجایش و ارتباط با چنان موضوعی ندارد، صرفا به بررسی یکی دو مسئله می پردازیم که اصراری را که در اصالت منشأ سیستانی داریم و اهمیتی را که به بافته های آن می دهیم بیش از پیش نشان دهیم.