رنگهای ری اکتیو جدید ترین رنگهایی هستند که برای رنگرزی الیاف نساجی به بازار عرضه شده اند.این رنگها ابتدا تنها بر روی الیاف سلولزی بکار گرفته شده اند.اختلاف این دسته از رنگها با سایر دسته های رنگ بواسطه داشتن یک عامل ترکیب شونده با سلولز است و به همین جهت ثبات این رنگها در برابر شستشو بسیار عالی است.
از نقطه نظر رنگرزی پشم عده ای از رنگهای ری اکتیو نظیر پروسیون از کارخانه آ.سی.آ مانند رنگهای اسیدی سولفونه شده هستند که صرف نظر از عاملSO3NA- حاوی یک گروه ترکیب شونده نیز می باشند.
پشم در مورد تمام رنگهای ری اکتیو در حمامی که دارای حرارات جوش ویا نزدیک به آن است رنگ می شود.در مورد رنگهای ری اکتیو نوع سرد ونوع گرم تقریبا پشم به طور یکسان عمل می کند.سرعت جذب و رمق کشی و همچنین ترکیب انواع رنگهای ری اکتیو که در روی پشم پیشنهاد می شوند تقریبا یکسان است.

ثبات رنگهای ری اکتیو بر روی پشم

پس از وارد شدن پشم در حمام رنگ ری آکتیو مقدار زیادی از رنگ جذب لیف می شود. ولی متاسفانه کلیه رنگی که جذب الیاف پشم می شود با آن ترکیب نمی گردد.
در مورد رنگهای ری آکتیو نوع گرم جذب و ترکیب رنگ در داخل لیف آهسته است و در انتهای عمل رنگرزی در داخل لیف مقدار رنگ هیدرولیز شده و مقداری رنگ که هنوز با پشم ترکیب نشده است وجود دارد.مقداری از این رنگها در صورت ادامه جوشاندن حمام رنگ ممکن است که با پشم ترکیب شود در مقایسه با الیاف سلولزی مقدار رنگی که با لیف ترکیب نشده است را نمی توان به سهولت با عملیات تکمیلی بعدی مانند جوشاندن با صابون کاملا خارج کرد و همین امر باعث آن می شود که ثبات رنگهای ری آکتیو در روی پشم به مقدار زیادی کاسته گردد.
در مقابل رنگهای ری آکتیو دارای زمینه های بسیار شفاف و درخشانی می باشند که در برابر نور به خوبی پایداری می کنند.

یکنواختی رنگهای ری آکتیو روی پشم

وقتی که این رنگها را تنها با یک اسید ضعیف ویا نمک اسیدی بر روی پشم به کار می بریم مخصوصا در رنگهای پریده و کمرنگ باعث نا یکنواختی رنگ بدست آمده می شود لذا در حمام رنگهای ری آکتیو در روی پشم پیشنهاد می شود که حتما از مواد یکنواخت کننده آنیونیک استفاده شود قدرت مهاجرت رنگهای ری آکتیو به واسطه ترکیب آنها با لیف بسیار کم می باشد لذا بایستی در رنگرزی آن کمال دقت را نمود که رنگ به طور آهسته جذب الیاف پشم شود.برای این منظور بایستی درجه حرارت و PH حمام کاملا کنترل گردد. در مورد رنگهای پریده و کم رنگ PH حمام 7 و رنگهای متوسط و سیر بین 5/5 تا 6 مناسب می باشد.

روش رنگرزی

حمام رنگ را با مواد زیر آماده می کنند.
رنگ Xدر صد
استات آمونیوم PH7 3درصد
استات آمونیوم برایPH5/5 5درصد
اسید استیک 2 درصد
آب 40:1لیتر
حرارت حمام را به 40 درجه می رسانیم وسپس خامه پشم را در داخل محلول کرده ومدت 15 دقیقه در همین حرارت عمل می کنند وسپس PH را بازرسی می کنند و به آن مطابق احتیاج کمی آمونیاک ویا اسید اضافه می کنند وسپس مدت پانزده دقیقه دیگر خامه را گردش می دهند تا PH حمام کاملا به صورت یکنواخت در آید.در این موقع رنگ حل شده را وارد حمام می کنند و متدرجا درجه حرارت حمام را به جوش رسانیده و یک ساعت در حالت جوش عمل می کنند.
پس از خاتمه رنگرزی مطابق معمول ابتدا با آب وسپس با صابون خامه پشم را شستشو داده،آب کشیده وخشک می کنند.

طریقه حل کردن رنگهای ری آکتیو

ابتدا رنگ را با مقداری کمی آب سرد خمیر می کنند وسپس آن را با آب سی تا 50 درجه سانتیگراد رقیق می نمایند.این محلول پایدار نیست ولی می توان آن را تا 4ساعت نگاه داشت.در تحت هیچ شرایطی نمی بایستی که به منظور حل کردن رنگ ری آکتیو آن را جوشاند و همچنین نبایستی که در محلول ویا خود رنگ ری آکتیو محلول قلیایی ریخت.
رنگهای ری آکتیو به نام های زیر از طرف کارخانجات وشرکتهای سازنده رنگ به فروش می رسند.

پروسیون ام (آ.سی.آ) M Procion
پروسیون اچ (آ.سی.آ) H Procion
سیبا کرون (سیبا) Cibacron
رمازول (هوخست) Remazol
لوافیکس (بایر) Levafix
دری مارین ایکس (ساندوز) X Drimarine
دری مارین زد (ساندوز)Z Drimarine
دری مارین ایگرگ (ساندوز) Y Drimarine

گونه ای درخت بلوط جنگلی است که در ایران در کوه های کردستان،کهکیلویه،بویر احمد و لرستان به طور خودرو یافت می شود.مواد رنگی از پوست زیرین این درخت به دست آمده و دارای مقدار زیادی مواد مازوجی است.روش رنگرزی با جفت به روش دندانه زاج سفید،رنگ زرد خوبی را پدید می آورد.همچنین با دندانه زاج سیاه رنگ خاکستری و سرانجام با دندانه کروم رنگ زیتونی مایل به قهوه ای را پدید می آورد.بخشی از لایه گونه ای درخت بلوط جنگلی است با نام علمی (کوزوس) یا (کروگوس توریا)که از خانواده آنیتاسه می باشد.درخت آن از گونه های زیادی برخوردار بوده و در آمریکا،قفقازو همچنین در کردستان و لرستان ایران یافت می شود ولی نوع آن با درختان آمریکایی تفاوت دارد و دسته ای از آنها که در ایالت های نیویورک و فیلا دلفیا یافت می شود از دیگر گونه ها مرغوبتر است.
بلندی این درخت تا 30 متر می رسد و پوست آن دارای دو لایه است یکی پوست رویی که به سبب داشتن ماده سرخ تیره،کدر می باشد از همین رو آن را جدا و تنها از لایه زیرین که دارای ماده رنگی خوب و مناسبی است در رنگرزی استفاده می کنند.
تاثیر مواد شیمیایی بر جفت
هرگاه مقداری از جفت را در آب بجوشانید محلول پر رنگ نارنجی به دست می آید و چنانچه این محلول را به حال خود رها کنیم رنگ آن کم کم دگرگون و دارای دو بخش می شود.یکی محلول رقیقی که در بالا قرار می گیرد و دارای رنگ قرمز کدر می باشد و دیگری رسوبی که به صورت تکه های متبلور ته نشین خواهد شد.

بَقَم درخت خارداری است که نام علمی آن XYLON CAMPECHIANUM است.چوب بقم حاوی ماده ی رنگینی به نام هماتین (HEMATINE) و هماتوکزیلین (HEMATOXYLINE) است. شیره ی حاصله از جوشاندن تنه ی این درخت را به صورت کریستال و یا پودر در آورده و در رنگرزی برای تهیه ی رنگ های بنفش و آبی،سیاه و خاکستری به کار می برند. ثبات بقم بنفش در برابر نور بسیار عالی است و در ابریشم و پشم از پنبه ثابت تر است.و از سری رنگهایی است که در رنگرزی کاربرد فراوان دارد.در رنگرزی از بقم بنفش همراه با دندانه های مختلف،رنگ های ارغوانی روشن،بنفش،خاکستری و مشکی را به دست می آورند.
رنگرزان ایرانی برای بدست آوردن رنگ مشکی خالص از ترکیب بقم بنفش و اسپرک استفاده می کنند.

گیاهی علفی و پایا از تیره زنجبیل ها جزو راسته تک لپه ای ها می باشد.این گیاه دارای ساقه زیر زمینی متورمی است که یک ساقه از آن بیرون می آید.گلهایش توده ای و به صورت سنبله و بین دو گوشوارک مایل به زرد قرار گرفته،بخش کاربردی این گیاه ریزم آن است که پس از بیرون آوردن از زمین ریشه ها را جدا ساخته در آب جوش قرار داده در گرمای خورشید به مدت چند روز خشک می کنند.
زردچوبه در هندوستان و جزایر جاوه می روید،این گیاه دو گونه است:
گونه گورگو مالینگاه
گونه گورگو ماراتوندا

زردچوبه باید دارای رنگی سیر بوده و هنگامی که شکسته شد تکه های آن دارای خلل و فرج ویا بوی تند و زننده نداشته بلکه خوشبو باشد.زردچوبه چون دارای ماده رنگی است در رنگرزی کاربرد خوبی داشته ولی در برابر نور ضعیف و تنها برای افزودن شفافیت رنگی به کار می رود.
از گرد زردچوبه پس از روندی شیمیایی وبا کمک الکل واتر،یک ماده رنگی به نام گورگوبین به دست می آورند که در آب جوش به اندازه زیادی حل شده و رنگ آن در برابر مواد قلیایی حساس می باشد.زردچوبه در شیرینی سازی و همچنین در صنایع گوناگونی چون:خوراکی ها،چرم سازی،عطرسازی،کاغذسازی استفاده دارد.در ضمن الیاف حیوانی بهتر از الیاف نباتی رنگ زردچوبه را به خود جذب می نمایند.

انار درختی است با قد متوسط،برگهای نیزه ای سبز گلهای به رنگ قرمز و یا نارنجی و میوه های کروی.انار درختچه ای از تیره موردیها که گاهی تیره ای جداگانه نیز به شمار می رود.در پوست این درخت و به ویژه در ریشه پوست میوه آن اندازه زیادی(نزدیک به40 درصد)ماده مازوجی یافت می شود.
پس از رسیدن کامل میوه و مصرف دانه های درون پوست آن را خشک نموده که در رنگرزی کاربرد بسیاری دارد.درپاره ای از جنگلها درختانی از انار وحشی یافت می شود که به آنها گلنار فارسی یا انار نو گفته می شود.این درختان میوه نمی دهند و تنها گل دارند و گل ها را پس از چیدن و خشک کردن در رنگرزی به کار می برند.از پوست انار علاوه بر ماده مازوجی،ماده ای زرد رنگ مایل به قهوه ای به دست می آید که در رنگرزی پشم کاربرد زیادی دارد.
خاصیت طبی انار قبل از میلاد برای مصری ها،یونانی ها و مردم دیگر مشرق معلوم بود.انار به طبابت علمی از سال 1807 داخل شده است.در این کار اطباء هندی کمک شایانی کرده اند.بسته به نوع و جنس،میوه انار شیرین یا ترش است.مزه ترش انار به علت وجود اسید سیتریک می باشد در شیره انار وحشی9%-5% و انار پرورشی 4%-2% اسید سیتریک وجود دارد.در پوست انار39%-22% مواد مازویی هست.آب انار حاوی مقدار فراوان شکر و عروق مفید است و برای بیماران قند(دیابت) هم شیره انار مقید است.در جمهوری آذربایجان از زمانهای پیشین از شیره انار رب و آب انار وحشی مخلوط با شکر شربت تهیه می کنند.شربت انار عمل هضم را آسان و در معالجه مرض اسکربوت نتیجه خوبی می دهد.رب انار ضعف عمومی و عطش را برطرف می کند.
انار گونه های مختلف دارد و از سال1932 از شیره انار وحشی در سطح کارخانه ای برای صنایع غذایی اسید سیتریک به دست می آورند(برای این منظور کارخانه ای در باکو تاسیس شده بود) و از اسید سیتریک ساخت همین کارخانه در سال های جنگ داخلی سیترات سدیم تهیه می شد که در انتقال خون به کار می رفت از اسید سیتریک در صنایع غذایی و پزشکی بسیار استفاده می شود.
این درختچه در جنگلهای(بلوط غرب) و آلان در سردشت انتشار دارد و نام محلی آن در سردشت هینار می باشد.
گذشته از مصرف خوراکی دانه های انار که به این منظور در سرزمین خودمان که خاستگاه اصلی آن به شمار می رود به فراوانی کاشته می شود،در برخی از زمین ها،باغ های بسیاری را برای پرورش آن اختصاص می دهند.از پوست میوه آن که محتوی تانن فراوان است نیز در رنگرزی سنتی پارچه و پشم و سایر الیاف و همچنین در برخی از شهرهای شمالی به مقدار زیاد در دباغی چرم و تهیه پوست و برای مصارف مختلف استفاده می شود.
تیره انار فاقد کیسه های ترشحی اسانس است ولی آبکش درونی و بلورهای ما کل شده ی فراوان اکسالات کلسیم در آبکش ثانوی دارد که تقریبا در سری های متحد المرکز قرار دارند.سلولهای محتوی تانن تقریبا در تمام اندام ها به ویژه در پوست میوه بسیار فراوان دیده می شوند.
نور و عوامل تغییر دهند رنگ ها روی ماده رنگی که از پوست انار(به خصوص انار ترش)گرفته می شود تاثیر ندارد و الیافی که با این رنگ،رنگرزی می شوند ثبات رنگی بیشتری دارند.

روش استفاده صنعتی از پوست انار

عموما پس از رسیدن کامل میوه انار و استفاده دانه های پرآب آن از پوست آن نیز استفاده می شود.پوست های انارهای شیرین و ترش یا دو مزه را تواما خشک می کنند بعد از آن که خوب خشک شدند آنها را نرم یا نیم کوب کرده بعدا حاصل را خیس می کنند و می جوشانند سپس آن را صاف می کنند و برای رنگرزی حاضر می کنند.جهت رنگرزی با عصاره به دست آمده ابتدا آن را داخل ظرف آب جوشانده و پارچه یا الیاف مورد نظر را در آن قرار می دهند و پس از مدتی آن را بیرون آورده و خشک می کنند.

واکنش های گوناگون شیمیایی در برابر محلول پوست انار

1.مواد اسیدی،رنگ محلول را قدری قرمز می نماید.
2.مواد قلیایی،رنگ محلول را به قهوه ای مایل به قرمز دگرگون می کند.
3.مواد آهنی،نخست رنگ محلول را سبز و سپس سیر تر و دست آخر،سیاه می سازد.
4.مواد مسی،رنگ محلول را به سبز زیتونی دگرگون و سپس رسوب قهوه ای می دهند.

اسپرک یا وَرَث گیاهی است دو ساله با نام علمی RESEDA LUTEOLA که رنگ زرد طبیعی از آن به دست می آید. این گیاه در ایران به صورت وحشی روئیده می شود.ثبات رنگ زرد حاصل از آن در مقابل نور بیشتر از سایر زرد های طبیعی است.استعمال اسپرک در رنگرزی ایران سابقه طولانی دارد و امروزه با وجود رنگ های شیمیایی مناسب همچنان اهمیت خود را به علت کیفیت ممتاز و فراوانی و ارزانی حفظ کرده است.
گیاه اسپرک به صورت اهلی نیز وجود دارد و کشت آن کم وبیش معمول است. تمام قسمت های این گیاه دارای ماده رنگی است ولی در ریشه و قسمت های بالای بوته مخصوصا در گل ها ماده رنگی بیشتری تولید می شود.
طریقه رنگرزی با اسپرک به این گونه است که بعد از آنکه به کمک دندانه ی زاج سفید به کلاف نخ خاصیت رنگ پذیری دادند آنها را در خمره ای قرار داده و محلول رنگ داری را که از جوشاندن قطعات خرد شده ی اسپرک در آب تولید شده در آن ریخته و به مدت یک ساعت محتویات این خمره را می جوشانند.پس از آنکه الیاف به مدت 12 ساعت در این خمره ماند و سرد شدند آنها را بیرون آورده و پس از آب کشی خشک می کنند. میزان اسپرکی که در این طریقه به کار می برند بسته به روشنی و سیری رنگ مورد نظر از 5 تا 40 درصد وزن نخ متغیر است.

روناس گیاهی است که از دیرباز توسط بشر شناخته شده و از آن رنگ قرمز طبیعی را استخراج می کرده است.
در تورات و همچنین نوشته هایی که از قبرهای فراعنه مصر به دست آمده است به مدارکی در مورد رنگرزی با روناس بر می خوریم، روناس گیاهی است دائمی و اصل آن چنانکه شایع است ایران است و نام علمی آن « RUBIA TINCTORUM» است و روناسی که در ایران می روید بیشتر از نوع « RUBIA PEREGRINA» است . مناطق کشت آن آذربایجان ، یزد ، خراسان ، کرمان و برخی از نقاط مرکزی است و به طور وحشی نیز در اغلب نقاط ایران می روید .
ریشه ی روناس در زمین به مقدار زیاد فرو می رود و ثابت شده است در ریشه ی روناسی که در نواحی گرمسیر و همچنین زمین های آهکی به ویژه در شن زار کشت می شود مواد رنگی بیشتر و بهتری تولید می شود . در ریشه ی این مواد بین پوسته خارجی و مغز چوبی ترکیبی به نام « اسید رابی تریک » که مرکب از شکر و ماده ی رنگی « آلیزارین » « ALIZARIN» ساخته می شود .
برای استخراج رنگ قرمز در اواخر پاییز ریشه ی روناس را از خاک بیرون آورده و در آفتاب و یا سایه و یا کوره های مخصوص و در حرارت 60 درجه ی سانتی گراد خشک می کنند . بهترین طریقه برای خشکانیدن روناس قرار دادن ریشه ها در سایه است . بعد از این مرحله ریشه خشک شده را آسیاب کرده و گرد حاصله را در رنگرزی به کار می برند. برای آنکه روناس به اصطلاح عمل بیاید و رنگ آن دوام یافته و براق شود نباید ریشه ها را به مجرد بیرون آوردن از خاک مصرف نمود ، بلکه باید پس از خرد کردن ، آنها را در خم ریخته و به مدت دو تا سه سال باقی نگاه داشت تا ریشه ها به تدریج تخمیر شوند ولی باید مراقبت نمود که ریشه ها بیشتر از زمان مقرر در خم ها نمانند چرا که در این صورت فاسد می شوند .
روناس با دندانه های بیکرومات پتاسیم ، زاج سفید ، قلع ، مس ، آهن و اسید لاکتیک رنگ های مختلفی در زمینه های قرمز لاکی ، قرمز معمولی ، بنفش و قهوه ای تولید می کند . رنگرزان ایرانی در رنگرزی با روناس بیشتر از دوغ و یا قره قوروت ، که حاوی مقدار زیادی اسید لاکتیک هستند ، استفاده می کنند و رنگی که یا این روش به دست می آورند دارای دوام کافی و شفافیت مطلوبی است .
رنگرزی با روناس در مناطق مختلف ایران بر حسب عادت و سنت های آباء و اجدادی رنگرزی تغییر می کند . به این جهت با وجود ثابت بودن ماده ی اصلی روناس در ترکیبات رنگی آنها ، فام های رنگی همه این نواحی یکسان از کار در نمی آیند .
رایج ترین طریقه ی رنگرزی با روناس این گونه است که ابتدا الیاف مورد نظر را در آب داغ شسته و سپس آنها را در محلولی از آب سرد و دندانه ای ، که معمولا زاج سفید است ، به مدت 1 تا 3 روز بسته به محل خیس کرده و یا آنکه آنها را به مدت یک ساعت می جوشانند . بعد از این مرحله الیاف را با روناس نرم و الک شده در خمره ی جداگانه به مدت 5/1 ساعت در دو مرحله جوشانیده و پس از 12 ساعت کلاف ها را از خمره بیرون آورده به مدت 1 تا 2 روز در آب روان آب کشی کرده وسپس در آفتاب خشک می کنند .
چگونگی تولید رنگ قرمز روناسی که به قرمز دوغی شهرت دارد در اراک و ساروق ، به این ترتیب است که ابتدا الیاف آماده شده را در محلول آب و روناسی که خوب آسیا شده باشد همراه با دوغ و یا قره قوروت به مدت 3 تا 5 روز خیس کرده و بعد از قرار دادن چند ساعتی در مقابل نور آفتاب به منظور انجام عمل تخمیر کلاف ها را در آب روان آب کشی کرده و سپس خشک می نمایند .