چنان که از طرح قالیهای کهنه پیداست ، باغهای قدیمی ایران و طرح آن بر روی قالی ، دارای چند حوض بوده که این حوض ها به وسیله ی جویهای آب مرتبط بوده اند . باغ یا طرح آن با اشکال منظم هندسی چهار گوش ، شش ضلغی ، لوزی و امثال آن مشخص می شده که بین آنها رابطه وجود داشته است . در تعداد زیادی از فرشهای ایران مثلاً ترکمنی ، سیستانی ، بلوچی ، کردی و لری متن فرش را تعداد زیادی حوض ، خشت و قاب که همه یادگار همان حوش ها هستند ، گرفته اند .این نقشه در تعداد زیادی از نقشه های فرش شهری نیز دیده می شود که به آن طرحها معمولاً نام هایی مثل قابقابی ، کتیبه ای ، ترنج بندی و ... می دهند . اما دیگر در این حوضها ، گل و برگ ، اسلیمی ، شاه عباسی ، پرنده ، شکار و امثال آن دیده نمی شود . در واقع حوضهای باستانی جای خود را به باغچه های متعدد داده است و این تحول مهمی در قالی ایران بوده است که حوض ساده ای را به باغچه تبدیل کرده اند که می تواند بسیارآراسته تر باشد . در فرشهای عشایری و روستایی برای بزرگتر کردن حوضها و نیز آراسته تر کردن آنها از تعدادشان کاسته اند و طول فرش را در طرحها ی کهنه تر با دو یا سه ردیف حوض و در طرحهای جدید با یک ردیف حوض پر کرده اند .در اثر این کار ، نقشمایه هایی پدیدی آمده است که گاه تا هفت ترنج ( حوض ) دنبال هم و به هم پیوسته دارد . معروفترین این نقشه ها سه ترنج است که تقریباً در سرتاسر ایران دیده می شود . در عده ای از این نقشه ها از جمله در منطقه خمسه ، چند ماهی که از نقشه معروف ماهی در هم اقتباس شده ، به درون این حوضها راه یافته است . احتمال دارد که همان ماهی های باستانی درون حوضها را با ماهی های ویژه طرح ماهی در هم ادغام کرده باشند . هم چنین انواع دیگری از آرایه های فرش ایران مثل گل هشت پر، گل سرخ و ... را هم در این حوضها جا داده اند که جنبه آرایشی دارد و مثل ماهی جنبه نمادین ( سمبولیک ) ندارد .
به مرور آرایه های درون حوض ها عوض شده تا آنجا که در میان بافته های عشایر به نشانی درون آن ، رسیده است . این نشانه ها ممکن است از نشانه های کهن و دست کم دوره ساسانی یاشد یا نشانهای قومی که بی تأثیر از نشانه های کهن نیست .برای خالی نبودن یا به منظور انباشتن و زیبا تر کردن حوضها نقشهای فراوان دیگری را هم در اطراف نشانها گذاشته اند که تعداد آنها بسیار زیاد است . در نقشه های شهری تحول دیگری رخ داده است. در این نقشه ها همانند فرش های روستایی، از تعداد حوضها کاسته شده،اما این کار به شکل دیگری صورت گرفته است .گذشته از این ، تحول یک شکل ثابت نداشته ، بلکه به چند شکل اتفاق افتاده است . در قسمتی از ایران یعنی آذربایجان ، مانند فرشهای روستایی و عشایری ، تنها سه حوض ( ترنج ) باقی مانده و این حوضها از هم فاصله گرفته است . کم کم دو حوض طرفین چنان به سوی حاشیه رفته اند که ناچار نصف شده اند ، یعنی از دو ترنج دو طرف ، فقط دو نیم ترنج باقی مانده است . در مرحله ی بعدی تحول ، هر یک از دو نیم ترنج هم به دو قسمت شده و هر یک به گوشه ای رفته و. چهار لچک را ساخته است و از این راه نقشه لچک ترنج پیدا شده است که در قالی ایران بسیار شایع است .
در تحول دیگری در نقشه های شهری و روستایی ، تنها یک حوض یا ترنج مانده و این حوض تنها ، چنان بزرگ شده است که بخش مهمی از متن قالی را گرفته و تنها چهار لچک باقی گذاشته است . در بخشی از ایران این حوض بزرگ سراسری را سلسله نامیده اند . از آنجا که این حوض بزرگ متن قالی را بسیار ساده می کرد ، می بایست به فکر آرایش آن می بودند .در یک بازگشت به عقب دوباره سه حوض کوچک و بعداً دو حوض و بالاخره یک حوض بزرگ در آن جای داده اند و به این ترتیب از این راه هم نقشه لچک و ترنج فراهم آمده است . این کار ناگهان و حتی در طول پنجاه یا صد سال صورت نگرفته ، بلکه نتیجه تجربه و ذوق آزمایی نسلهاست . با این وصف نقشه ی معروف لچک و ترنج در ایران در زمانی پیدا شده که دست ما به آن نمی رسد ، زیرا کهنه ترین نمونه موجود آن متعلق به دوره صفوی است .
طراحان دوره صفوی نقشه لچک و ترنج را به شکلهای گوناگون آراستند به حدی که میراث آنها و ذوق ازمایی استادان دوره های بعدی بر روی کار آنها ، به صورت گنجینه ای برای ما باقی مانده است و اکنون انواع لچک و ترنج وجود دارد که با عناوین دیگری مثل لچک و ترنج اسلیمی ، لچک و ترنج شاه عباسی ،‌لچک و ترنج حیواندار و ... معروفند .
به این ترتیب لا اقل در نقشه های گلستان و سایر منشعبات آن با پدیده هایی از هنر ایران آشنا می شویم که پیش از میلاد مسیح شکل گرفته اند و بنابراین نظریه ی نسبتاً کهنه و معروف تأثیر جلد کتاب بر نقشه لچک و ترنج پایه چندان درستی ندارد .در واقع داستان ، عکس نظر بالاست بعنی پس از آنکه لچک و ترنج بر روی بافته ها پدید آمد بعد ها در آرایش جلد کتاب و حتی روی چوب ، فلز و در دیگر هنر ها بکار رفت . باید گفت اگر ترکیب لچک و ترنج بر روی جلد های کتاب بیشتر دیده می شود و از نمونه های قدیمی آن نیز بسیار موجود است ، احتمالاً به دلیل وجود نمونه های متعدد و پراکنده از جلد کتب هم در ایران و هم در سایر کشورهای همجوار است .
شاید دلیل کاربرد بیشتر این طرح بر روی جلد کتاب و سایر موارد مشابه نیز از آنجا متاثر است که اجرای آن توسط قلم مو و سایر وسایل به صورت نقاشی یا برجسته گونه بر روی هر سطحی به مراتب آسان تر از پیاده کردن آن بر روی فرش است و لذا انتقال این نقش بر روی فرش گره دار الزاماتی را داشته که به مرور و با پیشرفت فنون بافت میسر گردیده و در هر حال الگوی اولیه بی تردید از همان نقشه های گلستان بوده است .