موادی که در قالیبافی به کار می رود

در این مورد در کتاب «قالی ایران» به نقل مستقیم آمده است:

(صفحه 29)

موادی که در قالیبافی به کار می رود
مواد اصلی و مهمی که در این حرفه به کار می رود عبارت است از ابریشم، پشم و نخ. عشایر بلوچ برای چله بعضى از

(صفحه 30)

قالیچه های خود از موی بز نیز استفاده می کنند. از پشم شتر به ندرت استفاده می شود. بعضی از مفسران چنین می پندارند که قالی های قهوه ای رنگ مخصوصی که در همدان تهیه شده از پشم شتر بافته شده است. حقیقت این است که در گذشته به ندرت از این جنس استفاده می شده است و در حال حاضر به هیچ وجه آن را به کار نمی برند. کنف که در هندوستان معمولا از آن برای پود استفاده می شود هرگز در ایران به کار نمی رود.
از سه نوع جنس مذکور اهمیت ابریشم از دو جنس دیگر کمتر است. در بافت تعدادی از قالی هایی که از زمان صفویه به دست ما رسیده از ابریشم استفاده شده است (قالی شکارگاه موزه وین که برخی آن را نفیس ترین قالی دنیا می دانند، تماما از ابریشم بافته شده است). تار بعضی از قالی های ریز بافت پشمی، متعلق به دوران شکفتگی و عظمت این حرفه، نیز از ابریشم است. علت این امر آن است که از پنبه ایران که الیاف آن کوتاه است نمی توان نخی آن قدر محکم تهیه کرد که بتوان آن را به روی دار کشید، زیرا آن قدر استقامت ندارد که وزن قالی تمام شده را تحمل کند.
ابریشم ( که در ایران تهیه و تابیده می شود)، مخصوصا در کاشان هنوز مورد استفاده است. ولی میزان قالیچه های ابریشمی کم است، چه این جنس سرد و سخت است و برای پوشانیدن کف اطاق مناسب نیست. قالیچه هایی که از ابریشم تهیه می شود فرآورده پرهزینه ای است که جنبه تجملی دارد و بیشتر برای تزیین دیوارها و گستردن روی میز و غیره مناسب است. به طور کلی قالی های ایران بیشتر از نخ و پشم تهیه می شود.
پنبه در اغلب نقاط ایران به عمل می آید. در واقع کمتر اتفاق می افتد که ایالتی پنبه کاری نداشته باشد. مراکز عمده کشت پنبه در ایران عبارتند از اصفهان، کاشان، قزوین، یزد، مشهد و کرمان. گرچه گاه گاه تخم پنبه امریکایی که الیاف بلند دارد کاشته می شود، ولی هنوز جنس پنبه ایران مرغوب نیست و الياف آن کوتاه است. این نکته به ثبوت رسیده است که پنبه (نه فقط در ایران بلکه) به طور کلی بهترین جنس برای تار و پود قالی دستباف است. مدت چندین قرن عشایر برای این منظور پشم را مورد استفاده قرار می دادند، چه فرآورده ای روستایی است و آنها خود آن را تهیه می کنند، در حالی که در مورد پنبه این نکته صدق می کند. ولی پشم برای شالده قالی پست تر از نخ است، چه قابلیت ارتجاع آن زیاد است و امکان دارد که به طور ناصاف و ناهموار چروک بر دارد و حاصل آن فرشی اسفنجی و پوک است که روی کف های چوبی می لغزد. در حالی که اگر پشت قالی از نخ بافته شود قالی محکم و استوار می شود و خوب بر کف اطاق می خوابد و به یک نسبت جمع می شود.
نخ دست ریس منحصرا برای تار و پود قالي ها و قالیچه های ارزان قیمت که اغلب در روستاها تهیه می شود به کار می رود. پود ضخیم بعضی از قالی ها و قالیچه های ریز بافت تری که در شهرها و قصبات بزرگ بافته می شود نیز از این نوع نخ است. برای این منظور نخ دست ریس از نخ ماشینی بهتر است، چون ارزان تر و بسته بندی آن نیز سهلتر است.
سابقا نخ ماشینی را از هندوستان وارد می کردند، ولی در طی بیست سال اخیر کارگاه های نخ ریسی در اصفهان و یزد و کاشان و تبریز و قزوین و مازندران تأسیس شده است، به طوری که امروز پنبه ای که در صنعت قالیبافی ایران به کار می رود در داخل کشور به عمل می آید و به وسیله کارخانه های ریسندگی داخلی به صورت نخ عرضه می شود. البته این نخ به خوبی نخی که سابقا برای قالیبافی وارد می کردند نیست، ولی روی هم رفته از لحاظ کیفیت رضایتبخش است. در حال حاضر از این صنعت حمایت و پشتیبانی زیاد می شود. از نخ ماشینی برای تار و پودهای نازک و ظریف قالی ها و قالیچه های شهری و نیمه روستایی استفاده می شود. شماره بیست بیش از سایر انواع آن مصرف دارد. تارها معمولا نه لا است، یعنی از نه رشته تشکیل شده، در حالیکه پودهای نازک دو تا سه لا است.
در این جا قصد ندارم درباره پشم و انواع آن در ایران بحث کنم. انواع پشم که در مراکز مختلف مورد استفاده قرار می گیرد در فصول ششم تا شانزدهم مورد بحث واقع خواهد شد.


اطلاعات منبع:
کتاب قالی ایران
مولف: سسیل ادواردز
مترجم: مهین دخت صبا
ناشر: فرهنگسرا
چاپ دوم: 1370
صفحات نقل شده: 29 تا 30

ادامه مطلب

علل رکود و عقب افتادگی قالی ایران

در این مورد در کتاب «هنر و صنعت قالی در ایران» به نقل مستقیم آمده است:
(صفحه 21)
علل رکود و عقب افتادگی قالی ایران
1- مواد تعاونی و روش های کار
راجع به شرایط محیط کارگران قاليبافي به اندازهای بحث و گفتگو شده است که دوباره آوردن آن مطالب در این کتاب کار بیهوده ای خواهد بود چون صنعت قالی بافی بنظر من يك صنعت دهقانی است و اگر مزد کار دريك کارخانه چیت سازی و به کارگاه قالی بافی مقایسه شود تفاوت فاحش این دو آشکار میگردد و هر قدر که کارخانجات تازه در شهرستانها و مراکز قالیبافی ایجاد شود بهمان نسبت از تعداد کارگر قالیباف کاسته خواهد گردید و این صنعت منحصر بدهقانانی خواهد بود که در هفت ماه سال تقريبا بدون کار هستند و این موضوعی نیست که تنها در ایران با آن مواجه هستیم ، حتى در انگلستان نیز صنایع دستی نساجی در بین دهقانان رواج فراوان دارد.
از شرایط کار که بگذریم محیط کار و طرز عملیات رنگرزی در کارگاه های قالیبافی با چند هزار سال پیش تفاوت چندانی نکرده است در گزارشی که آقای مهندس فریدون آقاسی از قالیبافی کرمان نوشته است آمده که در بیشتر نسخ رنگرزی از ادرار گاو بعنوان يك ماده اساسی استفاده میشود و همین موضوع در کتاب قالی ایران نیز عنوان شده است. در تاریخ رنگرزی در کتاب حاضر در شرح پاپیروس استکهلم که طريقه رنگرزی را در مصر قديم شرح میدهد . ملاحظه میگردد که در هفت هزار سال پیش در مصر نیز از ادرار
(صفحه 22)
گاو و مدفوع خود برای عمل رنگرزی استفاده میشده است.
دیده میشود که تکنیک کار هنوز در شرکت فرش که خود را از عوامل مهم بهبود فرش در ایران میداند با مصر هفتهزار سال پیش قابل مقایسه است .
نمای رنگرز خانه هائی که از خرابه های پمپی بیرون کشیده شده اند در بیشتر موارد بهتر از کارگاههای رنگرزی و قالیبافی تبریز ، اصفهان و کرمان میباشد.
درحالیکه سولفات آمونیوم بعنوان کود شیمیائی با قیمت بسیار ناچیز در اختیار زارعین قرار گرفته است استفاده از قره قروت و دوغ و ادرار گاو (گاهی بعنوان تقلب از ادرار خودشان استفاده میکنند .. از گزارش مهندس آقاسی ) واقعا تعجب آور است . علل اینکه رنگرزان قالي حتى المقدور فقط به نسخ خود اطمینان دارند آن است که هرگز کسی پیدا نشده است عملا بآنها بفهماند
که مواد تعاونی تازه کمک ارزنده ای به بهبود شرایط و کیفیت و کمیت کار آنها مینماید.
من از رنگرز کرمانی انتظار آنکه یکباره شیوه های کهن که هزاران سال پدران او در رنگرزی بکار میبرده اند پشت کنند هرگر نداشته ام . چون در کنار پایتخت در کارگاه پشم شوی شرکت فرش با و جود تذکرات فراوان اینجانب و به دیگر کسانی که از این کارگاه دیدن کرده اند هنوز پشم را باسود سوز آور شستشو میدهند. اگر توجه داشته باشیم بشم در محلول 5/2 درصد سود در حالت جوش مدت چند دقیقه کاملا حل میشود آنوقت باید بکسانی که چنین دستور العمل را صادر کرده اند. آفرین گفت .
در گزارشهای جالبی که از چندین نفر سپاهی دانش دیده ام و همچنین در بررسی هائی که شخصا در آذربایجان همدان ، کرمان ، اراك، مشهد، اصفهان بعمل آوردم چنین اشتباهاتی در بیشتر کارگاههای قالیبافی بچشم میخورد.
۲- فرشهای قدیمی قلابی و یا کهنه نما کردن فرش
در کتاب قالی ایران گفتگوی مفصلی راجع به قالیهای نفیس ایران که در
(صفحه 23)
موزه های خارج درج شده است ، با کمال تاسف بایستی این حقیقت گفته شود که تعداد قابل توجهی از این قاليها اصل نیستند بلکه با روش با «دواشور» آنها را کهنه نما کرده اند. بطور مثال از تعداد زیادی قالی که در موزه ویکتوریا آلبرت لندن نگهداری میشود پس از آنکه با روشهای علمی تند و نمونه برداری و آزمایش گردید ملاحظه شد که رنگ آنها نه تنها طبیعی نیست بلکه از رنگهای بازیک میباشد ( رنگی که بنام انیلین و يا جوهری در کتاب قالی ایران نام برده شده است ) تعداد بیشماری از این قالی ها را من در بازارهای اروپا مشاهاده کردم و پیدا شدن روشهای جدید آزمایشگاهی برای شناسائی رنگ و قدمت الياف باعث آن گردیده است که کمتر توجهی دیگر به قالیهای کهنه و قدیمی ایران شود. من از بابت این تقلبها تاسف نمیخورم چون سزای غارتگران آثار باستانی و نفیس ما بهتر از این نمیتواند باشد. اکثر قالی های نفیس را بطور قاچاق از ایران خارج کرده اند و یا از ساده لوحی و عدم توجه و پول پرستی متولیان امامزاده ها و بقاع متبرکه و یا صاحبان آنها استفاده نموده و بهای ارزان خریداری نموده اند و هم اکنون نیز تعداد زیادی کار گاه در تهران ، تبریز و سایر شهرستانهای بزرگ وجود دارد که کار آنها دواشور کردن قالی های صادراتی میباشد .
روش دواشور کردن بصورت زیر میباشد.
پشم که در مجاورت باکلر قرار گیرد قسمتی از فلسهای خود را از دست داده صاف و صیقلی میگردد . این عمل را در اصطلاح کلرینه کردن پشم مینامند و بیشتر برای ضد نمدشدن پارچه های پشمی بکار میبرند. اگر توجه داشته باشیم که علل شفافیت فرشهای قدیمی و باصطلاح پاخورده آنست که در اثر کثرت اصطكاك با عوامل خارجی الیاف پشم تیزی نوك فلسهای خود را از دست داده و صیقلی میشود حال همین عمل را چنانکه ذکر شد در مجاورت سود و پودر سفیدگری (هیپو کلریت کلسیم) انجام میدهند در بیشتر کار گاههائی که اینجانب
(صفحه 24)
دیده ام و مطالعاتی که در روی آنها انجام دادم چنین نتیجه گرفتم که آنها از هر- وسیله برای بدتر کردن جنس و رنگ پشم استفاده میکنند و این آزمایش فرضیه کهنه و قدیمی را که رنگ های طبیعی پس از گذشت سالیان دراز دارای شفافیت خاصی میگردند را باطل مینماید.
٣- تصورات غلط درباره رنگهای شیمیائی و طبیعی
یکی دیگر از علل عقب افتادگی فرش ایران در آن است به غلط عده زیادی اینطور تصور میکنند که رنگهای شیمیائی دارای ثبات خوبی در برابر نور و شستشو در روی پشم نیستند و بالعکس رنگهای طبیعی دارای ثباتی عالی و قابل شستشو میباشند در حالیکه از کلیه طبقات رنگی که تمایلشان نسبت به جذب شدن در پشم زیاد میباشد تنها رنگهای جوهری وعده کمی از رنگهای اسیدی قوی میباشند که ثباتشان در برابر نور و شستشو رضایت بخش نیست و چون اولین بار پای همین رنگها به ایران باز شد و بلافاصله در روی فرش بکار رفت حال همه همان عقیده اول را تکرار میکنند ، در حالیکه سری رنگهائی نظیر رنگهای پره متالیز و پری متالیزه رآکیو و رنگهای دندانه ای و بالاخره رنگهای میلینگ دارای شفافیت و ثبات فوق العاده در غالب زمینه ها میباشند .
طریقه بکار بردن این رنگها بسیار ساده میباشد. در مقایسه و نمونه برداری که از طرف یکی از استادان دانشگاه لیدز بنام پروفسور Ratee که بدعوت مؤسسه استاندارد ایران آمده بود در مورد رنگهای طبیعی ایران بعمل آمده است (نمونه هائی که از کارگاههای رنگرزی قالی در شهرستانهای مختلف جمع آوری شده است) نشان میدهد که رنگهای طبیعی نه تنها از نظر ثبات رنگ در برابر نور مزیتی برنگهای شیمیائی ندارند بلکه در بسیاری از موارد حداقل ثبات را در برابر نور نشان میدهند . همین آزمایشات بدفعات مکرر از طرف اینجانب و دیگران در آزمایشگاه رنگرزی دانشکده صنعتی انجام شده است و نتایج آن همیشه بصورت گفته شده در بالا بوده است . ولی بهر حال مسئله عدم ثبات عده ای از
علل رکود و عقب افتادگی قالی ایران
(که مدتها تصور می شد مربوط به قرن دوازدهم می باشد ولی پس از اینکه با روش های جدید علمی نمونه برداری و آزمایش کردید ، علوم شد که رنگ الياف آن بارنگی (جوهری) می باشد و در این اواخر بافته شده است.)

(صفحه 25)
رنگ های طبیعی در برابر نور از اهمیت بقيه آنها بهیچوجه نمیکاهد حتی در کشورهای پیشرفته ای نظیر انگلستان و آلمان در صنایع دستی نساجی از رنگهای طبیعی بعنوان ماده اولیه رنگرزی در بیشتر موارد استفاده میگردد.
ماده اولیه غالب رنگهای قالی را میتوان در گیاهان ایران پیدا نمود . در زمینه انواع زردها از برگ مو ، برگ توت ، برگ چنار ، اسپرک ، زرچوبه ، چای ، چوب زرد و گاهی زعفران و در زمینه قرمز ها از رو ناس ، بقم قرمز و نوعی گل سنگی که در کوهپایه های ایران فراوان است و همچنین شاه توت در فصل آن استفاده میشود.
در زمینه های تیره و خاکستری بیشتر گیاهان ایران نظیر گردو ، پوست انار ، بز غنج دانه های ایران، سماق که دارای مقدار فراوانی مازوج (مواد تانن دار) میباشند که همراه با زاج سياه ( سولفات آهن ) انواع رنگهای تیره و کدر تا نزديك بمشگی را بدست میدهند . تنها در زمینه آبی و رنگهای مشتق شده آن میباشد که از رنگهای طبیعی بایستی چشم پوشی کرد چون نیل طبیعی دیگر مصرف چندانی ندارد و بدست آوردن آن بمناسبت عدم ورود آن به ایران بسیار مشکل است ولی در کوهپایه های ایران مخصوصا در نواحی کردستان از گیاهی برای بوجود آوردن رنگ سبز استفاده میکردند که متأسفانه نتوانستم نمونه ای از این گیاه را تهیه کنم ولی نمونه های پشم رنگ شده را با این گیاه در چند مورد مشاهده کردم امیدوارم با همکاری سازمانهای ذینفع بتوانم جستجوی خود را در این مورد دنبال کنم.
۴- عدم استفاده از پشم مرغوب
متأسفانه از موقعی که صادرات فرش ایران بکشورهای اروپائی زیاد شد کیفیت فرش نیز با ازدیاد کمیت آن سیر نزولی پیدا کرد. استفاده از پشم نامرغوب مانند پشمهائی که برای بار دوم از صورت پارچه و نخ خارج شده و دوباره رشته شده اند يك امر ساده و پیش پا افتاده ای است.
(صفحه 26)
بعضی از فرش های صادراتی ایران را پشم های غیر مرغوب تشکیل میدهد۔ حتی در چند سال قبل عده ای از صادر کنندگان فرش طمع و جسارت را بحدی رساندند که بجای پشم طبیعی از الیاف مصنوعی سلولوزی پشم نما نظیر کوپر آمونیوم ویسکوز استفاده کردند. خوشبختانه در اثر ضربه ای که همان ابتدای کار بایشان وارد آمد از ادامه آن صرفنظر کردند . از این نوع فرش و قالیچه ها هنوز می توان کم و بیش در بازار تهران پیدا نمود. حال همین پشم را برای مرتبه چندهم دوا شور نموده و بعنوان قالی قدیمی بکشورهای دیگر صادر میکنند و مرتبا نیز شکایت میکنند که چرا فرش ترکیه و رومانی و چین کم کم جای فرش ایران را در بازار های اروپا پرمیکند . در این مورد دولت بایستی با قاطعیت تمام جلوی این سوء استفاده مشتی دلال و صادر کننده فرش را سد نمایند .
امید است که این مختصر با تمام نواقص و کم مایگی هایش بتواند راهنمای کوچکی برای رنگرزان و قالیبافان در سراسر ایران شود. مسلما اشتباهات فراوانی در این کتاب بچشم خواهد خورد و شاید انتشار آن باعث نگرانی و اعتراض عده ای از دوستان و همکاران اينجانب شود. ضمن پوزش از آنان و تشکر از کسانی که من را در انجام رساندن این هم یاری نمودند امیدوارم که بتوانم با تکمیل کتاب حاضر دین خود را به هنر و صنعت قالی در ایران ادا کرده باشم.


اطلاعات منبع:
کتاب هنر و صنعت قالی در ایران
مولف: منصور ورزی
ناشر: رز
چاپ اول: 1350
چاپ دوم: 2535
صفحات نقل شده: 21-26

ادامه مطلب