مواد اصلی و مهمی که در این حرفه به کار می رود عبارت است از ابریشم، پشم و نخ. عشایر بلوچ برای چله بعضى از

(صفحه 30)

قالیچه های خود از موی بز نیز استفاده می کنند. از پشم شتر به ندرت استفاده می شود. بعضی از مفسران چنین می پندارند که قالی های قهوه ای رنگ مخصوصی که در همدان تهیه شده از پشم شتر بافته شده است. حقیقت این است که در گذشته به ندرت از این جنس استفاده می شده است و در حال حاضر به هیچ وجه آن را به کار نمی برند. کنف که در هندوستان معمولا از آن برای پود استفاده می شود هرگز در ایران به کار نمی رود.
از سه نوع جنس مذکور اهمیت ابریشم از دو جنس دیگر کمتر است. در بافت تعدادی از قالی هایی که از زمان صفویه به دست ما رسیده از ابریشم استفاده شده است (قالی شکارگاه موزه وین که برخی آن را نفیس ترین قالی دنیا می دانند، تماما از ابریشم بافته شده است). تار بعضی از قالی های ریز بافت پشمی، متعلق به دوران شکفتگی و عظمت این حرفه، نیز از ابریشم است. علت این امر آن است که از پنبه ایران که الیاف آن کوتاه است نمی توان نخی آن قدر محکم تهیه کرد که بتوان آن را به روی دار کشید، زیرا آن قدر استقامت ندارد که وزن قالی تمام شده را تحمل کند.
ابریشم ( که در ایران تهیه و تابیده می شود)، مخصوصا در کاشان هنوز مورد استفاده است. ولی میزان قالیچه های ابریشمی کم است، چه این جنس سرد و سخت است و برای پوشانیدن کف اطاق مناسب نیست. قالیچه هایی که از ابریشم تهیه می شود فرآورده پرهزینه ای است که جنبه تجملی دارد و بیشتر برای تزیین دیوارها و گستردن روی میز و غیره مناسب است. به طور کلی قالی های ایران بیشتر از نخ و پشم تهیه می شود.
پنبه در اغلب نقاط ایران به عمل می آید. در واقع کمتر اتفاق می افتد که ایالتی پنبه کاری نداشته باشد. مراکز عمده کشت پنبه در ایران عبارتند از اصفهان، کاشان، قزوین، یزد، مشهد و کرمان. گرچه گاه گاه تخم پنبه امریکایی که الیاف بلند دارد کاشته می شود، ولی هنوز جنس پنبه ایران مرغوب نیست و الياف آن کوتاه است. این نکته به ثبوت رسیده است که پنبه (نه فقط در ایران بلکه) به طور کلی بهترین جنس برای تار و پود قالی دستباف است. مدت چندین قرن عشایر برای این منظور پشم را مورد استفاده قرار می دادند، چه فرآورده ای روستایی است و آنها خود آن را تهیه می کنند، در حالی که در مورد پنبه این نکته صدق می کند. ولی پشم برای شالده قالی پست تر از نخ است، چه قابلیت ارتجاع آن زیاد است و امکان دارد که به طور ناصاف و ناهموار چروک بر دارد و حاصل آن فرشی اسفنجی و پوک است که روی کف های چوبی می لغزد. در حالی که اگر پشت قالی از نخ بافته شود قالی محکم و استوار می شود و خوب بر کف اطاق می خوابد و به یک نسبت جمع می شود.
نخ دست ریس منحصرا برای تار و پود قالي ها و قالیچه های ارزان قیمت که اغلب در روستاها تهیه می شود به کار می رود. پود ضخیم بعضی از قالی ها و قالیچه های ریز بافت تری که در شهرها و قصبات بزرگ بافته می شود نیز از این نوع نخ است. برای این منظور نخ دست ریس از نخ ماشینی بهتر است، چون ارزان تر و بسته بندی آن نیز سهلتر است.
سابقا نخ ماشینی را از هندوستان وارد می کردند، ولی در طی بیست سال اخیر کارگاه های نخ ریسی در اصفهان و یزد و کاشان و تبریز و قزوین و مازندران تأسیس شده است، به طوری که امروز پنبه ای که در صنعت قالیبافی ایران به کار می رود در داخل کشور به عمل می آید و به وسیله کارخانه های ریسندگی داخلی به صورت نخ عرضه می شود. البته این نخ به خوبی نخی که سابقا برای قالیبافی وارد می کردند نیست، ولی روی هم رفته از لحاظ کیفیت رضایتبخش است. در حال حاضر از این صنعت حمایت و پشتیبانی زیاد می شود. از نخ ماشینی برای تار و پودهای نازک و ظریف قالی ها و قالیچه های شهری و نیمه روستایی استفاده می شود. شماره بیست بیش از سایر انواع آن مصرف دارد. تارها معمولا نه لا است، یعنی از نه رشته تشکیل شده، در حالیکه پودهای نازک دو تا سه لا است.
در این جا قصد ندارم درباره پشم و انواع آن در ایران بحث کنم. انواع پشم که در مراکز مختلف مورد استفاده قرار می گیرد در فصول ششم تا شانزدهم مورد بحث واقع خواهد شد.