تحلیلی بر نقوش شیریکی پیچ

نقوشی که در حال حاضر مورد استفاده گلیم بافان استان کرمان قرار می گیرد، از چهارچوب تقسيم بندي فوق(باستانی، سمبولیک،نقوش ذهنی، نقوش عینی و نقوش تقلیدی) خارج نیست. با این وجود آن قدر متنوع است که امکان دست دادن تحلیلی کلی در خصوص همه ی طرح هایی که مورد استفاده ی آنان قرار می گیرد، وجود ندارد. لذا باید به دلایلی متعدد از تجزیه و تفسیر بسیاری از نقوش رایج خودداری کرد و به نسبت شدت و ضعف طرح هایی که بر گلیم های عشایری کرمان بافته می شود، فقط آن دسته از طرح ها را که عمومیت بیشتری دارد، مورد نگرش قرار داد.

تحلیلی بر نقوش شیریکی پیچ

١. نقوش حیوان:
نقش حیوانات و جانوران مختلف به صورت استلیزه از جمله طرح هایی است که بیش از هر نقش دیگر بر روی شیریکی پیچ های تولیدی مناطق مختلف کرمان، بافته می شود. این نقوش غالبا حاصل سیر و سیاحت عشایر در دامان طبیعت است، تا چند دهه ی پیش فقط به نقش حیوانات اهلی و خانگی نظیر: مرغ، خروس، سگ، بوقلمون، شتر، بز، گنجشک و ... محدود می شد، در حالیکه بافندگان «اَل سَوَن» که در استان آذربایجان شرقی اسکان یا تردد دارند و محصولی مشابه شیریکی پیچ (و موسوم به ورنی) تولید می کنند، علاوه بر تصویر حیوانات اهلی، نقش جانوران وحشی را نیز بر تولیدات خود می بافتند و اکنون چند سالی است که به دلیل مشابهت های بافت، شباهت هایی نیز در نقش تولیدات آذربایجان و کرمان به وجود آمده و بافندگان ایلیاتی استان کرمان نیز نقش و طرح جانورانی نظیر: شیر، آهو، گوزن، روباه، طاووس،حواصیل، لک لک، غاز، فیل، زرافه و ... ررا نیز بر روی تولیدات خود می باشند. این امر اگر چه باعث کثرت و تنوع نقوش رایج در گلیم بافی استان کرمان شده و از یک دیدگاه يكنواختی نقوش آن را کاهش داده است، اما به اصالت آنچه قبلا مورد استفاده ی بافندگان واقع می شد، لطمه وارد ساخته و باعث شده تا محصولات تولیدی کرمان حالتی شبیه به گلیم های آذربایجان پیدا کند و تفکیک آن از ورنی های بافت آل اسون ها برای اشخاص غير خبره به راحتی امکان پذیر نباشد. نقش شیر که امروزه در بسیاری از محصولات گلیم استان کرمان مشاهده می شود، به یک اعتبار نیز می تواند نشانه ی تأثیرپذیری و یا به عبارت بهتر تقلید بافندگان از همتایان قشقایی شان باشد. چون همان گونه که می دانیم نقش شیر، به رغم سابقه ای که در نساجی و بافت ایران دارد و هرگز نیز الگوی معینی برای ترسیم و تجسم آن وجود نداشته، اما اینک سالهاست که فقط تیره های مختلف ایل قشقایی این نقش را در مرکز نقشه ی قالی ها و گبه های خود می بافند و آن دسته از قالی های تولید این ایل که گره خاصی از قالی های عشایری را تشکیل می دهد و بیشتر هم به صورت سفارشی بافته می شود، کلا به عنوان «قالیچه های شیری فارس» شهرت دارد، یا لااقل متقاضیان و خریداران خارجی فرش خارجی ایران آن ها را به عنوان محصولی از فارس و حاصل کار عشایر قشقایی می شناسند.

۲. نقش پرنده:
پرندگانی که تصویر سمبولیک و ساده شده شان به عنوان یک آرایه برای تزیین شیریکی پیچ مورد استفاده قرار می گیرد فوق العاده متعدد و متنوعند و همان گونه که قبلا توضیح داده شد، بیشتر عبارت از پرندگان خانگی هستند که گاهی در میان آن ها نقش و طرح پرندگان وحشی (نظیر لک لک، طاووس، باز، مرغابی، کلاغ و...) نیز یافت می شود.
استفاده از نقش پرنده در شیریکی پیچ تابع هیچ نظم و قاعده یا تزتیب و توازن خاصی نیست و گاه در متن گلیم بدون هیچ گونه قرینه سازی و در کنار حیوانات اهلی یا وحشی دیگر مورد استفاده قرار می گیرد.
گاهی نیز دیده شده که گلیم با آرایه هایی متقارن زینت یافته و سراسر زمینه ی آن با اشكال متعدد پرندگان و حیوانات وحشی یا اهلی که حالتی متقارن دارند، آرایش یافته است. اصولا تقارن یکی از اصولی است که رعایت دقیق آن در نقش پردازی شیریکی پیچ مرسوم نیست. با این وجود، بافنده می کوشد تا به کمک قرینه سازی نگاره های همانند و همشكل نوعی هماهنگی و زیبایی بیشتر به کار خود ببخشد، که همین امر باعث شده تا محصول از نظر ظاهر شباهت زیادی به قالی که در آن رعایت تقارن الزامی است، پیدا کند احتمال می رود این موضوع نشانه تأثیرپذیری بافندگان گليم از قالی بافان و خصوصا قالی بافان کرمانی می باشد و اگر چه رعایت هماهنگی در متن شیریکی پیچ های تولیدی عمومیت ندارد، اما در حاشیه ی اکثر آن ها که حالتی شبیه به حاشیه ی قالی دارد و همانند قابی نقوش متن را در برگرفته است، این وفاداری به قرینه سازی کاملا احساس می شود و نقش بسیاری از گلیم های شیریکی پیچ به خوبی و وضوح مؤید این ادعا می باشد.
تا بحث بر سر استفاده از نقش پرندگان و حیوانات در گلیم های عشایری استان کرمان است، جا دارد این نکته نیز یادآوری شود که اگر چه در اکثر گلیم های عشایری هماهنگی و تقارن بين نقوش پرندگان و حیوانات مختلف وجود ندارد، اما گاهی بافندگان یک طرح را کاملا شبیه به هم و به طول معکوس در کارهایشان تجسم می بخشند. این نوع طرح پردازی به صورت روبرو یا پشت به پشت شیوه ی کار طراحان عصر ساسانی را که حتی تا مدتی طولانی بعد از ظهور اسلام نیز رایج بوده است، به خاطر می آورد. لازم به ذكر است، نقوش انسانی نیز در گلیم های کرمان به صورت استیلیزه و ساده شده به کار می رود.

٣. نقش ترنج :
برخلاف قالی که نقشه هایی مشخص دارد و هر یک نیز به اسم خاصی شهرت دارد و در بسیاری از انواع نقوش زمينه با یک نقش میانی بزرگ آرایش می یابد. بافت شیریکی پیج تابع هیچ قاعده و قانون خاصی از لحاظ رعایت نقشه نیست و بافندگان این آزادی عمل و اختیار را دارند تا به نسبت ذوق و سليقه شان طرح هایی را که مناسب تشخیص می دهند در کنار یکدیگر ببافند. با این وجود در بین بافته های آنان گلیم های متعددی نیز یافت می شود که عینا مانند قالی دارای نقش ترنجی در وسط و حتى لچکی هایی در چهار گوشه می باشد و صرف نظر از نقوش ریز حيوانات، از لحاظ چهارچوب کلی نقش دارای تقارن می باشد.
در مواردی نیز احساس می شود که بافندگان برای تقلید از نقوشی که استفاده از آن ها در دیگر نقاط کشور رایج می باشد، عنایت و توجهی نیز به نقوش و شیوه های طراحی ایلات و عشایر دیگر داشته اند. به طور مثال، گاهی طراحی شیریکی پیچ دقیقا شبیه طراحی قالیچه هایی است که توسط تیره ی بلوردی (از ایل اینالو) بافته می شود و به قالی بولوردی شهرت دارد و جالب توجه این که، نقوش لوزی اطراف ترنج های سه گانه ی گلیم نیز به راحتی نقش «چهارلوزی» را که یکی از نقوش شناخته شده ی گلیم های عشایری فارس می باشد، به ذهن تداعی می کند. یکی از مختصات بارز قالیچه های بولوردی، استفاده از ترنج های متعدد (و گاه تا چهار ترنج در طول فرش می باشد که استفاده از این نقش به شکل مورد بحث، توسط بافندگان شیریکی پیچ، تردیدی برای اینکه بپذیریم آن را از بافندگان استان فارس اخذ کرده اند، باقی نمی گذارد و می تواند این مهم به دلیل مجاورت استان های فارس و کرمان با یکدیگر باشد. کما اینکه در آن بخش از استان کرمان که بافت شیریکی پیچ رواج دارد، در نقش میانی گلیمی، گل قشقایی دیده می شود. گذشته از این مشابهت های دیگری نیز بین نقوش شیریکی پیچ و نقشه های رایج در قالی بافی وجود دارد به عنوان مثال نمونه هایی که یادآور طرح های «قاب قابی» قالی بافان کرمانی است و نمونه هایی از آن را نیز در گليم ها و قالیچه های تولیدی استان فارس (به ویژه گلیم های عشایری) می توان دید. منتهی به یک نکته باید توجه باشد که فقط در کلیات این گونه طرح ها نشان الهام دیده می شود و جزییات آن ها را نقوش اصلی که زاییده ی بینش و برداشت های بافندگان بومی است، تشکیل می دهد.
در این نمونه ها حاشیه ی اطراف گلیم که «مداخل» نامیده می شود، حالتی کاملا اصيل دارد و حتی نقوشی هم که در داخل قاب ها بافته شده، منحصر به خود عشایر کرمان است.

۴. نقوش گیاهی:
رایج ترین نقش گیاهی در گلیم بافی (و حتی قالی بافی) بسیاری از مناطق کشورمان و خصوصا کرمان، نقش سرو است که گاه به شکل عادی سرو و گاه به صورت طرح تمثیلی بوته (در اندازه های مختلف و اشکال مختلف) بر روی سطح بافته ظاهر می گردد و طبعا بافت شیریکی پیچ نیز از این اصل مستثنی نیست و در اکثر گلیم های تولیدی عشایر کرمان می توان شاهد نقش بوته به صورت نقش غالب، نقش جاپرکن و یا نقشه ای فرعی بود که همانند استفاده از این نقش در سایر نقاط، در کرمان نیز بافت بوته بر روی گلیم از ضابطه و قاعده ی خاصی پیروی نمی کند و گاه به صورت منفرد و گاه به حالت های قرینه ی رو به هم یا پشت به هم بافته می شود. نقش بوته در کرمان نظیر دیگر نقاط کشور گونه های مختلفی دارد و به اشكال متنوعی بافته می شود و معمولا نیز با اسامی«بوته شاهی» یا «گل بادامی از آن یاد می کنند.
این نقش گاه سراسر زمینه ی گلیم را می پوشاند و بافندگان با سایر نقوش گیاهی با حیوانی فواصل نقوش بوته را پر می کنند. لازم به ذکر اینکه نقش سرو به حالت طبیعی خود سمبل غم و اندوه است و به خاطر همیشه سبز بودن آن سمبل آینده نیز هست. سرو معمولا در روی قالی دو گلیم های مربوط به مقابر و مکانهای عزاداری کرمان دیده می شود.
یکی دیگر از نگاره های گیاهی که در بافت شیریکی پیچ مورد استفاده قرار می گیرد، نقشی ترنج گونه و موسوم به «گل ابری» است که همانند ترنج های رایج در قالی دارای سر ترنج هایی نیز می باشد و اطراف آن با نقش حيوانات مختلف و نیز نقوش دیگری که درختی نامیده می شود، تزیین می گردد. طرح درختی که در این نوع نقش به کار می رود، احتمالا جزو نقوش اقتباسی و تقلیدی می باشد که از لحاظ شکل ظاهری شباهت زیادی به نقش «درخت بلوردی» دارد که در استان فارس مورد استفاده می بافندگان ایل اینالو قرار می گیرد. البته این احتمال نیز وجود دارد که متقابلا این اقتباس از سوی بافندگان عشایر فارس صورت پذیرفته باشد.
نقش لاله نیز چه به صورت باز و چه به صورت بسته در بافته های عشایری استان کرمان دیده می شود که در این رابطه نیز باید آنان را تحت تأثير عشایر گلیم باف استان فارس دانست؛ چرا که شباهت زیادی بین نقوش آنان و نقوش رایج بین بافندگان ایلیاتی استان فارس مشاهده می شود. سایر نقوش گیاهی که در شیریکی پیچ مورد استفاده قرار می گیرد، عبارت است از گل قشقایی که حالت شاخه ای گل با یک جوانه ی انتهایی را دارد. نقش درخت که عبارت از مثلث هایی متواتر می باشد و بیشتر در حاشیه ی گلیم بافته می شود. گل شول که حالت یک لوزی با اضلاع پله پله را دارد و قسمت داخل آن با نقوش مختلف تزیین گردیده است. کل و برگ که حالت یک لوزی با اضلاع پله پله را دارد و قسمت داخل آن با نقوش مختلف تزیین گردیده است. گل و برگ که حالت تمثیلی و سمبلیک پیچک را دارد و بیشتر برای آرایش حاشیه های گلیم مورد استفاده قرار می گیرد. نقش خوشه انگوری که عبارت از طرح ساده شده ی خوشه انگور بوده و از لوزی هایی تشکیل شده که به طور خوابیده به دنبال یکدیگر قرار می گیرند و در محل رأس بالایی دارای دو بازو به سمت طرفین هستند که انتهای بازوها با طرح هندسی یک بوته تزیین می شود نقش گلدان پایه بلند را دارد
و گاه از نگاره های گیاهی در داخل آن می بافند و .. نقشه ی «جنگل و ترنج» یکی از کامل ترین و در عین حال زیباترین و اصیل ترین نقشه های شیریکی پیچ است، زیرا در آن تقريبا كليه ی آرایه های مورد استفاده ی بافندگان نظیر ترنج هندسی، لاله، گل قشقایی، گل الماس، آهو، پروانه
(پرپرو)، گوزن، چرخک، طاووس و ... دیده می شود. طرح برگ نیز در گلیم شیریکی پیچ دیده می شود که با اشکال گوناگون و در طرحهای مختلف ظاهر شده است، که از آن جمله می توان به برگ تبریزی، برگ نخل، برگ مو، برگ چنار، برگ بید، برگ سرو و برگهای تزئینی که شناخته نمی شوند و به صورت استیلزه به کار می رود، اشاره کرد.

5. نقوش حاشيه:
شیریکی پیچ از معدود گلیم هایی است که صرف نظر از هندسی بودن نقوش، طراحیش همانند نقشه ی قالی می باشد و دارای چند حاشیه است که مانند قابی نقوش متن را دربر می گیرند. طرح هایی که برای تزیین حواشی شیریکی پیچ به کار می رود، هم فوق العاده متعدد و هم بسیار متنوع هستند و از بین نقوشی که معمولا در حاشیه ی این نوع گلیم بافته می شود، طرح های قلیچ بافی و نیز چرخک، حاشیه ی وکیل کفگیر، حاشیه ی چهار پره، حاشیه ی بادامی، حاشیه ی جام، حاشیه ی بازبندی، حاشیه ی هفت رنگو، حاشیه ی مداخل، حاشیه ی عنکبوت، حاشیه ی پیكانی، حاشیه ی راه راه، حاشیه ی زیگزاکی، حاشیه ی حروفي، حاشیه ی برج و بارو و ... قابل اشاره می باشند و گاهی نیز بافندگان از بعضی نقوشی که برای آرایش متن مورد استفاده قرار می گیرد، در زمینه ی حاشیه ها نیز استفاده می کنند و نقوشی مثل گل چارقد و (جار قدی)، ستاره ی سلیمان، کفگیر، اقسام مختلف قلابه و ... از جمله طرح هایی است که در حاشیه نیز بافته می شود.

۶ خرده نقش ها (نقوش جاپرکن):
در اصطلاح گلیم بافان مناطق مختلف ایران آن دسته از نقوشی که به ابعاد و اندازه های کوچک در میان نقوش اصلی حاشیه یا متن بافته می شوند و در واقع فضاهای خالی بین نقوش اصلی و بزرگ را پر می کنند، با عناوین خرده نقش یا نقوش جاپرکن مورد اشاره قرار می گیرند که در بافت شیریکی پیچ نیز استفاده از این گونه نقش ها مرسوم می باشد.
خرده نقش هایی که در شیریکی پیچ رواج دارد و بعضا تعدادی از آن ها به گونه ای درشت تر به صورت گل ها و نقش های اصلی نیز بافته می شود، عبارتست از، انواع: قلاب (قلابه) گل چارقد، گل میخک، گل زنبق، گل افشار، گل وکیل، گل ستاره، کفگیر، چرخک و ...



کتاب منبع: گلیم شیریکی پیچ کرمان/مولف: دکتر مجید علم/ناشر: مرکز کرمان شناسی/چاپ اول 1391/ صفحات 43 الی 46

بازگشت


بازدید کننده گرامی ، شما به عضویت سایت در نیامده اید.
پیشنهاد می کنیم در سایت ثبت نام کنید و یا وارد سایت شوید.

نظر دهید :

نام شما :*
ایمیل شما :
نظر شما :
  • bowtiesmilelaughingblushsmileyrelaxedsmirk
    heart_eyeskissing_heartkissing_closed_eyesflushedrelievedsatisfiedgrin
    winkstuck_out_tongue_winking_eyestuck_out_tongue_closed_eyesgrinningkissingstuck_out_tonguesleeping
    worriedfrowninganguishedopen_mouthgrimacingconfusedhushed
    expressionlessunamusedsweat_smilesweatdisappointed_relievedwearypensive
    disappointedconfoundedfearfulcold_sweatperseverecrysob
    joyastonishedscreamtired_faceangryragetriumph
    sleepyyummasksunglassesdizzy_faceimpsmiling_imp
    neutral_faceno_mouthinnocent
کد را وارد کنید : *
عکس خوانده نمی شود