غیر از دار، که قالی بر روی آن بافته می شود، قالیباف باید افزارهای ساده دیگری که برای کار او ضروری است در اختیار داشته باشد. این لوازم عبارت است از کارد برای بریدن نخ پس از بستن گره، افزار دیگری مثل شانه (یا دفتین) برای کشیدن روی پود، یک جفت مقراض برای چیدن و مرتب کردن انتهای نخ ها هنگامی که یک ردیف گره بسته می شود. این افزارها برای قالیبافی ضروری است. طرح و اندازه این لوازم مختلف است، و در بعضی نواحی غیر از افزار مذکور از افزار دیگری نیز استفاده می شود. در شهر تبریز کارد مخصوصی به کار برده می شود که با کاردهای دیگر اختلاف مهمی دارد. این کارد ترکیبی است از یک تیغه تیز و قلابی شبیه قلاب دکمه انداز که در انتهای تیغه تعبیه شده است. از قلاب برای گره زدن ( به جای گره زدن به وسیله دست) و از تیغه برای بریدن نخ پس از بستن گره استفاده می کنند، می گویند که قالیباف با ابن قلاب گره ها را زودتر می بندد تا با دست. پس از مشاهده کار یک قالیباف تبریزی این گفته را کاملا قبول کردم (تصویر ۱۲)



در ایران دو نوع کاملا مختلف شانه به کار می رود (الف) نوع قدیمی که اکثرا توسط عشایر و مردم روستانشین به کار می رود، بدنه سنگین چوبی و دسته برآمده ای دارد و دندانه های آن از آهن است؛ این شانه را لابه لای تارها می کشند تا پود
خوب در آن بنشیند. نوع (ب) که توسط قالیبافان شهرنشین به کار می رود جدیدتر و قدری پیچیده تر است. این شانه

(صفحه 29)

سطح قسمت بافته شده قالی خشن است زیرا معمولا بعد از تمام شدن قالی پشم های اضافی را قیچی می کنند.
تعدادی تکه های باریک و نازک آهن به عرض4/3 اینچ و طول 9 اینچ تشکیل شده است که یک نیمه آن را از طول به هم متصل کرده و (از آن به عنوان دسته استفاده می کنند) و نیمه دیگر را آزاد گذاشته اند که برای شانه زن به کار می رود (تصویر ۱۳).



قالیبافان کرمان برای شانه زدن بود از دو نوع افزار استفاده می کنند: ابتداء نوع «الف» یا «ب» را به کار می برند و سپس شانه دیگری که به شوشكه لبه کندی می ماند در دست می گیرند و آن را از کنار و با طول آن روی پودها می زنند تا خوب روی بقیه قالی بافته شده بنشیند.
در بیجار از شانه نوع «الف» استفاده می کنند و سپس به وسیله نوع دیگر شانه که شبیه چنگال سنگینی است با زحمت و دقت زیاد پود پشمی را برای بار دوم شانه می زنند.
مقراض هایی که برای چیدن و مرتب کردن انتهای نخ ها پس از بستن یک ردیف گره به کار می رود نیز بر حسب ناحیه و جنس موادی که به کار می رود تغییر می کند. بعضی از آنها یک پا طول دارد و منحنی است و برخی دیگر کوتاه تر و مستقیم تر است، مثل قیچی خیاطان. در کرمان و تبریز انتهای نخ را نمی چینند تا تمام قالی بافته شود، آن وقت یک باره تمام پشم های زیادی سطح قالی را می چینند (تصویر ۱۹۵).



هنگامی که یک ردیف گره بسته می شود، قبل از چیدن انتهای نخ ها، قالیباف دقیق نخ ها با پشم ها را بین انگشت سبابه و شست خود می گیرد و محکم به طرف خود می کشد تا گره ها را خوب محکم نماید. این عمل (مخصوصا در کرمان و اراک) توسط نوعی شانه کوچک فولادین که گره ها را محکم می کند و در عین حال رشته های نخ یا پشم را شانه می زند انجام می گیرد و این کار موجب می شود که طرح قالی روشن تر و نمایان تر شود (تصویر ۱۳۳)

در ایران چهار نوع دستگاه یا دار برای قالیبافی مورد استفاده واقع می شود:
1) دستگاه زمینی (یا افقی).
۲) دستگاه عمودی که به سه نوع تقسیم می شود:
الف ) روستایی،
ب ) تبریزی،
ج) گردان.
در فصل اول اشاره کردم که قالی دستباف ایران اختراع و ابداع شبانان چادر نشین بوده است، چه طبیعتا مردمی که در انتخاب شکل و رنگ این گونه صاحب ذوق اند قادر نخواهند بود برای مدت طولانی کف چادرهای خود را با تخته پوست حیوانات بپوشانند. (و باز به اشاره گفتم که) میل به تزیین و آرایش آنان را برانگیخت تا نوعی فرش گرم و راحت و در عین حال زیباتر و جالب توجه تر و خوش رنگ تر از تخته پوست حیوانات برای خود تهیه کنند. چنین کالایی ناگزیر می بایست شامل دو عنصر مهم باشد یکی پرز پشمی که به آن ضخامت و گرما دهد و در عین حال دارای رنگ و طرح باشد، و دیگری شالده ای محکم و استوار، برای اینکه پرزها با پشم های قالی به آن متصل گردد. ناگزیر قالی چادر نشینان بدوی مراحل توسعه و تکامل را پیمود. من خود نوعی قالیچه زمخت و درشت بافت کردی دیدم که بدون شک باید توسط شبانان بدوی تهیه شده باشد.
دستگاه و یا داری که این شبانان قالیهای خود را به وسیله آن می بافتند، نوع ابتدایی دارهای زمینی یا افقی بوده است که امروز به کار می رود. در واقع دار زمینی که مورد استفاده دائم ایلات بدوی و نیمه بدوی است، به قدری ساده و خام است که نمی توان بین آن دستگاه و نمونه نخستین و ابتدایی آن فاصله زیادی در نظر گرفت. گرچه عده زیادی از عشایر که در یک مکان مستقر شده اند آن را رها کرده اند، ولی هنوز در اغلب روستاها مخصوصا در استانهای فارس و کرمان رواج دارد.
مزیت این نوع دستگاه (برای ایلات بدوی) در سبکی و قابلیت حمل و نقل آن است. زیرا در این نوع دستگاه (مانند دستگاه عمودی) تیرها در طرفین بوسیله دو تکه چوب محکم که



(صفحه 27)
به طرز قابل ملاحظه ای به وزن آن می افزاید، مستحکم نگردیده است، بلکه تیرها به وسیله دو تیرک چوبی که آنها را در زمین فرو می کنند از یکدیگر مجزا شده اند. با کوبیدن گوه بین تیرها و تیرکھای چوبی تارها را محکم می گردانند.
هنگامی که دستور کوچ کردن صادر می شود، تیر کھا را از زمین خارج می کنند و قالی نیمه تمام را گرد تیرها می پیچند و آن را بر پشت حیوان بارکش جای می دهند. در منزلگاه بعدی، بار دیگر قالی را از دور تیرها باز می کنند و تیرکها را در زمین فرو می برند، و به این ترتیب دوباره دار برای قالیبافی آماده می شود. تصویر ۹ و ۱۹۸، عشایر یا روستاییان را هنگام قالیبافی با این نوع دار نشان می دهد.
قالیچه های ایلات بدوی معمولا کوچک است، یعنی عرض آن کمتر از ۴ پا است، زیرا طول تیر دار اگر از ۵ پا بیشتر باشد ناهنجار و سنگین است و حمل و نقل آن مشکل خواهد بود. بزرگترین قالیچه هایی که توسط ایلات بدوی بافته می شود، قالیچه های شیرازی است که در فارس تهیه می شود، ولی اینها نیز امروز اغلب توسط عشایری که در روستاها مستقر گردیده اند بافته می شود.
در ایران تیرهایی که برای ساختن دار قالی به کار می رود از درخت تبریزی (سپیدار) تهیه می شود، چون سپیدار در فلات ایران تنها درختی است که نسبت مستقیم است و بهای آن نیز ارزان است. در روستاها تیردارهای قالی اغلب کج و معوج است و این (تا حدی ) دلیل وجود قالیچه های کجی است که در مراکز روستایی بافته می شود.
در بین انواع سه گانه دستگاه یا دار قالیبافی، همان طور که انتظار می رود، نوع روستایی آن ساده تر و بدوی تر است. این دار شامل یک تیر ثابت فوقانی (سردار) و یک تیر تحتانی (زیردار) است که در سر آن از دو سو در شکاف هایی که در چوب های طرفین دار (یا باهوها) تعبیه شده است، جای می گیرد. معمولا انتهای چله ها با تارها در قسمت زیرین دار به ریسمانی متصل گردیده است که دور تیر تحتانی بسته می شود و قسمت فوقانی آن در کلافهایی جمع شده است که به تیر فوقانی متصل می گردد. با کوبیدن گوه در باهو، چله ها را محکم می کنند.
قالیباف روستایی روی تخته کلفتی که دو سر آن روی آخرین پله نردبانی قرار گرفته می نشیند و همچنان که کار پیش می رود، تخته را به پله بعدی نردبان انتقال می دهند تا جایی که ممکن است بافنده ۴ یا ۵ پا از کف اطاق بالاتر به کار ادامه دهد. در این هنگام گوه ها را بیرون می آورند و گره کلافهای بالا را باز می کنند. در این موقع قالی از دار آزاد می شود. سپس قسمت بافته شده را پایین می کشند و سراسر عرض آن را به ریسمانی که دور تیر زیرین بسته شده است می دوزند و انتهای آزاد تارها را بار دیگر به صورت کلافهایی روی تیر فوقانی گره می زنند و با کوبیدن گوه ها در شکاف با هوها چله ها را محکم می کنند و جایگاه قالیباف را بار دیگر بر روی اولین پله نردبان مستقر می سازند. کار قالیبافی از نو آغاز می گردد.
دار تبریزی یا عمودی (تصویر 10) را از این رو تبریزی می نامند که ظاهرا در تبریز اختراع شده است. در شهر تبریز



(صفحه 28)
انواع دیگر دار مورد استفاده واقع نمی شود. چون این دستگاه ساده است و به کار بردن آن آسان و در عین حال ارزان نیز هست، در اغلب مراکز قالیبافی واقع در شهرهای شمال غربی و مرکزی ایران به کار می رود. این دار بر دستگاه روستایی که شرح آن گذشت از چندین لحاظ برتری دارد. کار خسته کننده کلاف کردن چله ها و گره زدن آنها به تیر فوقانی و دوختن قسمت بافته شده قالی به تیر زیرین در این نوع دستگاه حذف گردیده است. هنگام پایین کشیدن قالی می توان با بیرون کشیدن چهار گوه از شکاف باهوها، چله ها را به سرعت رها ساخت. به این ترتیب قالی پایین می آید و قسمت بافته شده را طوری بر روی دار قرار می دهند که به سهولت می توان آن را مورد بازرسی قرار داد.
نوع گردان، از دو نوع داری که شرح داده شد از لحاظ عملی کاملتر است. در این نوع دستگاه هر دو تیر در حفره هایی می گردند. میله ای را که بعضی اوقات از آهن تهیه شده از انتهای چله ها می گذرانند و سپس آن را به تیر تحتانی متصل می کنند و سر دیگر چله ها را به همان ترتیب به تیر فوقانی می بندند و سپس تیر را با اهرم به قدری می گردانند تا چله ها خوب محکم شود. همچنان که کار بافندگی پیش می رود قسمت بافته شده به دور تیر زیرین پیچیده و چله ها از دور تیر فوقانی باز می شود.
دستگاه یا دار گردان (تصویر ۱۱) از چندین لحاظ بر نوع تبریزی رجحان دارد: (الف) به وسیله آن می توان هر اندازه قالی را بافت، در حالی که با دار تبریزی نمی توان قالی ای بافت که اندازه آن بیش از دو برابر فاصله بین تیر فوقانی و تحتانی باشد. (ب) با گردانیدن تیرها به وسیله اهرم، چله ها به مراتب محکم تر از آن می گردد که این کار به وسیله کوبیدن گوه ها در باهو انجام پذیرد. (ج) با دار گردان می توان لبه با (لواره) قالي ها را راست تر از کار در آورد.



انواع دار، خواه افنی باشد یا عمودی، دارای اجرای ساده ایست که به بافنده کمک می کند تا رشته های یک در میان تار را به دو بخش تقسیم کند و به این ترتیب راهی بین دو بخش باز کند که بافنده بتواند از آنجا با دست خود تارها را بکشد. اجزاء اصی این روش در هر چهار نوع دار یکی است. بافنده بعد از گذشتن از هر پود دو بخش را باصطلاح رد می دهد تا به پود بعدی برسد.