قالیچه ای دو ذرعی و به طور معمول ابریشمی که اندازه آن نزدیک 140×220 سانتیمتر است. طرح سجاده براساس نقش طاقنماست که نشان محراب است با آیه هایی از قرآن در بالا و چهار سوی آن به خط کوفی،نسخ و نستعلیق . در سجاده های بلوچ از نمای درخت نیز بهره گیری می شود. کرمانشاه،بیجار و سنندج از جمله کانونهای بافت سجاده است. به قالیچه سجاده ، سجاده شاه عباسی نیز می گویند.

منبع:فرشنامه ایران،دکتر حسن آذرپاد،فضل الله حشمتی رضوی،تهران1383،صفحه 235

1– قالیچه های بسیار کوچک به نام های پادری ، پاتختی و پشتی به ابعاد تقریبی ۶۰ * ۵۰ و ۸۰ * ۶۰ و ۹۰ * ۶۰ سانتی متر .
۲ – قالیچه های کوچک به نام ذرع و نیم به اندازه های تقریبی ۱۵۰ * ۱۰۰ سانتی متر و ابعاد مشابه.در بازار قالیچه هایی در مقیاس کوچک تر از این اندازه ها را به نام ذرع و چارک می نامند .
۳ – قالیچه هایی به نام موصل به اندازه های تقریبی ۲۰۰ *۱۳۰ سانتی متر .
۴ – قالیچه های متوسط به نام سجاده یا دو ذرعی به اندازه های تقریبی ۲۱۰ * ۱۵۰ سانتی متر .
۵ – قالیچه های بزرگ و قالی های کوچک در ابعاد تقریبی ۱۵۰ * ۲۵۰ و ۱۷۰ * ۲۸۰ سانتی متر و یا اندازه های مشابه که در اصطلاح به آنها «پرده» می گویند .
۶ – قالی های کوچک و بزرگ در اندازه های ۲ * ۳ و ۵/۲ * ۵/۳ و ۴ * ۳ و ۵ * ۴ و ۵/۴ * ۶ متر و یا اندازه های مشابه بافته می شود .
(در قالی های به ابعاد فوق اختلاف بین طول و عرض به طور معمول یک متر در نظر گرفته می شود ).
۷ – به غیر از ابعاد فوق در مراکز بافندگی ایران بنابر سنت ها و عادت های بافنده ها ، کناره های کوتاه که در اصطلاح به آنها «خَرک» گفته می شود به اندازه های تقریبی ۹۰ – ۸۰ * ۲۳۰ – ۱۸۰ سانتی متر و کناره های معمولی به عرض ۷۰ تا ۱۱۰ سانتی متر و طول ۲۸۰ تا ۱۶۰۰ سانتی متر نیز بافته می شوند .
8-کَلِگی و یا سرانداز کناره ی عریضی است به ابعاد تقریبی ۱۲۰ تا ۱۸۰ سانتی متر عرض و ۲۵۰ تا ۵۰۰ سانتی متر طول که معمولا راهروهای فراخ را با آن می پوشانند و یا در بالا و پایین فرش اصلی سالن پهن می شوند .
علاوه بر مقیاس های یاد شده در بسیاری از مناطق بافندگی ایران از جمله کرمان ، تبریز ، بیرجند ، شیراز ، بختیاری ، نایین و غیره فرش های مربع به اندازه های ۱ * ۱ و ۵/۱ * ۵/۱ و ۲ * ۲ و ۵/۳ * ۵/۳ متر بافته می شوند . در اصفهان ، تبریز و قم فرشینه های گرد و بیضی شکل در مقیاس های نه چندان بزرگ و به تعداد نه چندان انبوه تولید می شوند .
فراسوي اين اندازه ها و معيارهاي تجارتي گاهي به فرش هايي بسيار گران بها و با ارزش اغلب در اندازه هاي بزرگ بر مي خوريم كه بر اساس سفارش بافته شده و غالباً زينت بخش بناها و ساختمان ها يا كاخ هاي با شكوه بزرگان عالم و ثروتمندان جهان مي گردند.
يكي از نمونه ها فرش زيبايي است در مساحت 730 متر مربع (7/20×35 متر) كه در سال هاي اخير بعد از چهار سال كار مداوم 52 بافنده ماهر در تحت سرپرستي استاد رضا زاينده به اتمام رسيده است. در نقشه اين فرش جالب كه از شاهكارهاي هنرمند طراح استاد اكبر زرين نقش نماي داخلي گنبد شيخ لطف الله (اصفهان) پوشانيده است. براي برجسته نشان دادن نقش هاي اين شاهكار بي همتا تنها 1500 كيلوگرم ابريشم خالص به كار رفته است.
فرش گل ابريشم بسيار بزرگ ديگري به مساحت 1240 متر مربع (31×40 متر) كه به جرأت مي توان آن را بزرگ ترين فرش دست بافت جهان ناميد نيز در سال هاي اخير پس از چهار سال كار بي وقفه چهل بافنده چيره دست نجف آبادي از دار پائين كشيده شده است. اين فرش فوق العاده جالب و ظريف بر اساس طرح هاي نائين با تار و پود پنبه اي و پرز پشم و ابريشم با 20000 گره در هر رج بافته شده است.
به هنگامي كه دفتر شاهكارهاي فرش ايران را ورق مي زنيم اشاره به چند نمونه فرش بسيار با اهميت ديگر البته نه به عظمت فرش هاي ياد شده فوق ولي حائز اهميت از نظر ظرافت و مشخصات استثنائي آن ها كه در سال هاي اخير بافندگان مبتكر و با ذوق آن ها را به مجموعه فرش هاي بسيار نفيس ايران افزوده اند بسيار به جا خواهد بود.
يكي از آن ها قاليچه كوچكي به مساحت 2 متر مربع است كه يك خانواده تبريزي كار بافت آن را با نهايت استادي با به كار بردن 2200 قطعه سنگ قيمتي به پايان رسانيده است. ديگري قاليچه اي حجمي به شكل بطري نوشابه به ارتفاع 125 سانتي و قطر 30 سانتي متر كه توسط يك هنرمند قالي بافت به نام حسين كوزه گر به صرف 4 سال وقت بافته شده است.
اصفهان فرشي به نام ثارالله در ابعاد 360×510 سانتي متر با 31 ميليون گره (1688453 گره در هر متر مربع) بافته شده و به بارگاه حضرت اباعبدالله الحسين (ع) هديه گرديده است. اين فرش بي نظير به مراتب از فرش شكارگاه وين كه به نام ظريف ترين قالي دوران صفويه نام برده شده است ريز بافت تر است (تعداد گره هاي فرش اخير الذكر 1274000 گره در هر متر مربع است(
در پایان این مبحث اشاره ما به فرش بسیار بزرگی به مساحت 5627 متر مربع است که به جرات می توان آن را بزرگترین فرش دست بافت جهانن نامید.
این فرش با شکوه و بی همتا هم اکنون زینت بخش مسجد شیخ زاهد در امارات متحده عربی (ابوظبی) است یافت این شاهکار هنری با طرح گلدار در زمینه سبز و ترنج توسط 1200 بافنده صورت گرفته و در آن 47 تن مواد اولیه (35 تن پشم و 12 تن پنبه) به کار رفته است.

چله كشی یكی از مهمترین مراحل بافت فرش است. در یك بافت تمیز و شسته رفته نقش چله كش (تنه تاب) استاد و مسلط را هرگز نمی توان از كار بافنده صبور آن کمتر شمرد. در امر چله كشی علاوه بر مهارت استاد كار چله كش،انتخاب مواد اولیه مرغوب و دار مناسب نیز حائز اهمیت فراوان است .انتظار بیهوده ای است که حتی با نظارت چله کش ماهر از یک دار کج بتوان فرشی بی عیب و نقص پایین کشید.
چله كشی مانند طراحی و رنگرزی می تواند یك پیشه مجرد در مجموعه حرفه قالی بافی باشد. تفسیر این كلام این است كه یك چله كش الزاماً نباید بافنده باشد.او پس از خاتمه ی چله کشی می تواند بافت فرش را نیز انجام دهد و یا اینکه به سراغ دار دیگری برای چله کشی برود و کارش تا حدودی دقیق تر و فنی تر از بافنده است.
چله کش،حسابگری است که با آگاهی از نقشه ی فرش، تعدادتارها و نوع آن ها و طول و عرض فرش را محاسبه کرده و به هنگام بروز اشكالات فنی قادر به یافتن راه حل های مناسب نیز می باشد.
برحسب محل بافت و سنت های بافندگی، چله كشی به دو شیوه زیر انجام می شود: چله كشی فارسی و چله كشی تركی.
در چله کشی فارسی ابتدا نخ های چله را در روی زمین به دور دو میخ که در زمین محکم شده اند پیچیده و سپس آن را به دار منتقل می نمایند.در حالی که در چله کشی به طریقه ترکی دو کارگر که یکی در بالا و دیگری در پایین دستگاه قالی بافی نشسته اند با پرتاب گلوله ی نخ چله به طرف یک دیگر و پیچاندن منظم این نخ ها در اطراف میله های سردار و زیر دار این عمل را انجام می دهند.این نوع چله کشی هر چند باعث صرف وقت بیشتری می شود، ولی به علت دقت و نظمی که در کار وجود دارد نتیجه ای کاملا رضایت بخش به بار می آورد.
پس از چله کشی بنا بر سنت های بافندگی هر محل گاهی یکی دو سانتی متر و حداکثر چهار سانتی متر در طول فرش را به صورت گلیم بافت در می آورند.گلیم بافی در سر و ته فرش الزاما عملی نیست که همیشه و همه جا مورد عمل باشد.بسیاری از مواقع فرش ها و قالیچه ها به ویژه انواع متوسط و تجارتی آنها بدون قسمت گلیم بافت به بازار عرضه می شوند.
اکثر پس از خاتمه ی بافت بر روی نخ های چله یک ردیف زنجیره می زنند.زنجیره در واقع نوعی قلاب بافی است که هر بار روی چهار نخ (دو نخ رو دو نخ زیر) صورت می گیرد.زنجیرها علاوه بر آنکه لبه های فرش را زیباتر و منظم تر می نمایند باعث می شوند که گره ها در روی چله ی فرش حرکت نکرده و ثابت بمانند.

در طی قرن گذشته به ویژه با گسترش زندگی شهرنشینی به تدریج الگوهای جدیدی در زندگی شهرنشینان به وجود آمده که بسیاری از پی آمدهای آن در جهات مختلف تاثیرات مستقیمی برجای گذاشته است.از جمله این تاثیرات می توان به الزاماتی اشاره نمود که معماری جدید در منازل مسکونی به وجود آورده و مفروش نمودن کف اتاقها به ابعاد خاصی محدود شده است.
بافندگان عشایری و حتی روستائیان در گذشته الزامی بر رعایت ابعاد خاص برای قالی خود نداشتند.اما از آنجائیکه زندگی عشایری در چادرهای کوچک ایلی جریان داشت و حتی پس از آن بسیاری از این کوچروان به زندگی یکجا نشینی ملزم گردیدند،با توجه به محدود بودن اتاق و محدوده ی چادرهای عشایری عموما به بافت ابعاد کوچک نظیر قالیچه های ذرع ونیم،دو ذرع و حداکثر 6 متری می پرداختند.اما از زمانی که بافندگان به عنوان یکی از راههای درآمد اقتصادی خود بافندگی فرش را پیشه اصلی خود ساختند و خود نیز با گسترش وسایل ارتباط جمعی با شهرها و الگوهای جدید شهرنشینی آشنا شدند،ملزم گردیدند که ابعاد قالیهای خود را منطبق با نیازهای شهرنشینان سازند.با نگاهی به معماری و ساخت منازل می توان متداول ترین ابعادی را که برای بافت قالی مورد استفاده قرار می گیرد به شرح ذیل نام برد.
1-ذرع ونیم=56/1*04/ 1متر
2-دو ذرع=20/2*20/1 متر
3-ذرع وچارک=80/0*30/1 متر
4-پشتی=100 الی90*60 سانتیمتر
5-3*2= 6 متری
6-5/3*5/2= 9 متری
7-4*3 = 12متری
8-کناره با عرض 60 الی 90 سانتیمتر *4 الی 8،10متر و بیشتر
9-قالی:معمولا کلیه فرشهایی که اندازه آنها بیشتر از 6 متر مربع باشد با نام قالی نام گذاری می گردند.در مقابل معمولا اندازه های کمتر از4 متر مربع را قالیچه(قالی کوچک) نامگذاری کرده اند.
این ابعاد امروزه مورد توجه اغلب خریداران فرش قرار گرفته و تولید کنندگان فرش نیز در ارائه این ابعاد توجه بیشتری می نمایند.در سالهای اخیر ابعاد دیگری نظیر25/2*25/3 و... نیز مورد سفارش خریداران بوده است.
شاید عمده ترین دلیل استقبال از برخی ابعاد مذکور آن است که اتاقها و سالنهای منازل اغلب در اندازه های فوق طراحی و ساخته می شوند و لذا مفروش کردن اتاقها با فرشهایی از این دست،هم زیباتر و هم آسانتر می باشد.
در بررسی بسیاری از فرشهای قدیمی با ابعادی مواجه می شویم که برخی از آنها کاملا غیر عادی بوده و به احتمال قریب به یقین براساس سفارش و کاربرد خاصی بافته شده اند.
در برخی از این ابعاد فرشهای چند ضلعی با اضلاعی نا مساوی دیده می شود که حتی طراحی نقش آنها نیز فقط برای همان ابعاد کاربرد پیدا می نماید.در طی چند دهه ی اخیر نیز به طور مقطعی ابعاد همچون دایره با قطرهای مختلف و همچنین ابعاد گوناگون مربع به ویژه 2*2 و3*3 و5/3*5/3 مورد توجه بازار های خارجی بوده است.
در کنار ابعاد مذکور می توان به موارد دیگری همچون پرده ای وکلگی اشاره نمود که کاربرد نوع اخیر آنها بیشتر جهت کاخ و قصرهای شاهی بوده است.
کلگی نوعی قالی است با اندازه های تقریبی 4*2 یا 6*3 وحتی بزرگتر که معمولا طول آن 5/1 الی 2 برابر عرض آن و حتی بیشتر است و با کنار هم قرار دادن تعداد 2 یا 3 عدد از آنها می توان اتاقهای بزرگی مانند سالنهای تجمع،و بار عام را مفروش ساخت.
پرده ای نیز قالیچه ای است با اندازه تقریبی20/1 الی 5/1*5/2 الی 80/2 متر.البته استفاده از فرش به عنوان پرده هیچ گاه میان زندگی ایرانیان رواج نداشته و لذا علت رواج اصطلاح پرده ای در فرش بافی را باید در جایی دیگر جست.پرویز تناولی در این خصوص معتقد است که این اندازه از زمان ورود صنعت چاپ به ایران و متعاقبا انتقال برخی از آثار ایرانی نظیر پرده های قلمکار در کتابها متداول گردید.زیرا طرحهای پارچه های پرده ای قلمکار،بسیار ساده و با توجه به تکنیک های ابتدایی چاپ در آن زمان به راحتی و با خطوط سیاه رنگ بر روی کاغذ چاپ شدند.متعاقبا تصاویر این پرده های قلمکار که از نظر طرح و اندازه بی شباهت به فرش نبودند،مورد تقلید و کپیه برداری بافندگان قالی قرار گرفت و اندازه و اصطلاح پرده ای در فرش ایران رواج یافت.
در میان ابعاد ذکر شده،بافت قالیهای بسیار کوچک با مساحتهای 20،30،40 وحتی بزرگتر نیز در طی دویست سال گذشته مرسوم بوده،که اغلب جهت دربارهای حکومتی و یا اماکن مذهبی و نظایر آن بافته شده اند.در گزارشات تاریخی توسط مورخین نیز می توان ابعادی بزرگتر مانند1000 متر مربع را برای فرش های ایرانی به ثبت رساند.توصیفی که از قالی بهارستان دربخش تاریخ فرش ارایه شد به خوبی گویای یکی از بزرگترین فرشهای قدیمی ایران در1400 سال قبل می باشد.
در طی چند سال اخیر نیز در ایران تعداد معدودی فرش با ابعاد بیش از 100 متر بافته شده و یا در حال بافت است که طبق اطلاعات موجود همگی براساس سفارشات خاص و برای اماکنی بافته می شوند که از قبل پیش بینی های لازم برای استقرار فرشی با این ابعاد در آنجا در نظر گرفته شده است.