فرش اسلامی سالیان دراز کالایی تجملاتی بوده که موزه‌ها،مجموعه‌داران ثروتمند و تاجران متمول،تمامی‌ جهان را به دنبال آن گشته‌اند.شهرت قالی پرونده علاء الدین به کیفیت ظریف و زیبایی استثنایی این فرش،ارزش و رمزآملودی احساسی افزود.جای تعجب ندارد که هنوز هم فرش‌ها بازنمایی یکی از ارزشمندترین آثار هنری است که‌ در موزه‌ها و خانواده‌های ثروتمند غربی وجود دارد.به علاوه،در دنیای مدرن امروز،فرش به یکی از وسائل ضروری‌ زندگی استاندارد تبدیل شده است.تولید مصنوعی و مدرن باعث شده که فرش به یکی از ارزان‌ترین وسایل پوشاندن‌ کف تبدیل شود به‌طوری که می‌توان در هرخانه،آپارتمان یا دفتر کار آن‌را یافت.علاوه بر این‌ها،راحتی و گرمای‌ فرش محبوبیت آن‌را بالا برده و بر سیستم پوشش کف غالب گشته است.اما ریشه‌های این سنت به کجا می‌رسد؟ سهم اسلام در این فرش‌ها چیست؟در این مقاله ابتدا به‌طور خلاصه به مرور تاریخچه‌ی ظهور و رشد تولید فرش‌ اسلامی می‌پردازیم.سپس،به نحوه‌ی انتقال آن به غرب و به تدریج تبدیل شدن آن به یک سنت کف‌پوشی غربی‌ سخن می‌گوییم.

کلمات کلیدی :فرش(قالی)؛اروپا؛دوره‌ی اسلامی

خاستگاه مکتب اصفهان ناشی از دو مکتب قبل از خود است:مکتب تبریز ( در زمان شاه اسماعیل صفوی و شاه تهماسب صفوی) و مکتب تیموریان ( در زمان تیموریان) که این همه زیبایی،هنر و ذوق یکجا پس از سال 1006 با آمدن شاه عباس به اصفهان روی آورد. به این ترتیب شاه عباس اول وجانشینان وی وارث هنرهای کاملا بالغی شدند که بین هنرمندان ایرانی در مدتی بیش از یک قرن پیشرفت شایسته ای کرده بود ولی استمرار و تکامل افزون تر این هنر معطوف به ایجاد ثبات سیاسی در کشور،علاقه داشتن مفرط به هنرهای صناعی و اسلامی با پشتوانه مذهب تشیع توام با حمایت از هنرمندان وتجارت و ارتباط آن با دنیای خارج به ویژه اروپا داشت.
از این رو،اصفهان نه تنها از نظر تاسیسات شهری و ساخت ابنیه ومساجد به عنوان یکی از بزرگ ترین شهرهای اسلامی قلمداد گردید بلکه به علت تجمع هنرمندان،دانشوران،جهانگردان و سفرنامه نویسان در این شهر به محل و مکتبی تبدیل گشت که بعدها به راه و رسم و سبکی که از خود باقی گذاشت به «مکتب اصفهان» اشتهار یافت.

قالیچه های بلوچ پس از شرکت در نمایشگاههای تخصصی و تعیین کیفیت توسط باستان شناسان و متخصصین قالی پس از سالها تنزل،امروزه کسب شهرت و اعتبار فراوانی نموده است.اگر چه پر واضح است بخش عظیمی از قالیچه های بلوچ را می توان به دیگر اقوام ساکن در این مرکز بافندگی نسبت داد،ولی کوشش برای ارائه یک طبقه بندی قطعی خارج از حوزه و محدوده این کتاب است.
لازم به تاکید است که همه قالیهای بلوچ را نباید به ناحیه خراسان منسوب کرد.تعدادی از اقوام بلوچ که ساکن افغانستان هستند از سالها پیش به بافت قالی پرداخته اند و عنوان بلوچستان که در هنگام خرید و فروش به غلط بر روی این قالیها نهاده شده،تنها در مورد بخشی از قالی های پرز کوتاه و مسطح و تعداد کم از قالیچه های پرزدار صدق می کند.
اکثر طوایف بلوچی مسلمان سنّی هستند و به شیوه فارسی قدیم صحبت می کنند،هر چند که باستان شناسان این طایفه را به اقوام ترک ناحیه نسبت می دهند.
اگر چه عشایر بلوچ از قرن 18 در خراسان مستقر شده اند،ما کماکان اطلاعات ناچیزی در مورد تاریخ قدیم و نژاد آنها در دست داریم.بعبارتی زبنظر می آید که بسیاری از طوایف بلوچی تا اوخر قرن 19 قالی پزدار نمی بافته اند و اعتقاد بر اینست که برخی از آنها از ترکمنهای این ناحیه هنر هنر قالی بافی را آموخته اند.با این حال، هر چند که بسیاری از طرحهای قالیچه های بلوچی از نقشهای ترکمنی گرفته شده اند،بقیه ترکیب و نقشی اصیل از دیگر طرحهای قالی ایران دارند.
رنگهای مصنوعی کمی دیرتر در میان طوایف بکار گرفته شدند و امروزه بسیاری قالیچه ها کماکان با رنگهای طبیعی بافته می شوند.در نتیجه قدمت برخی از بافته های بلوچی را بدون معلومات تخصصی بدشواری می توان تشخیص داد.
قالیچه ها توسط زنان طایفه در کارگاههای ابتدائی و روستائیان مستقر در حومه مشهد بافته می شود،که عبارتند از تربت جام،تربت حیدریه و خواف. تولیدات خواف شامل قالیهایی در اندازه بزرگ و کیفیت عالی هستند که با نام مشهد –بلوچ یا کودانی وارد بازار می گردند. بسیاری از آنها توسط قبایل بزرگی چون بایزدیدی،بهلولی و تیموری تهیه شده اند.

این نقش بنام طراح اولیه آن نامگذاری شده است. دارای نقش شلوغی، همراه با گل های ریز و پر گل متن را پوشانده و به صورت 90 جفت و 100 جفت در هر فوت (30 سانتیمتر) بیشتر در شهر راور کرمان بافته می شود.
از این نقش می توان نقش سرام بهارستانی را نام برد. که طراح آن، آقای بهارستانی تغییراتی در طرح داده است. به همین علت آن را نقش سرام بهارستانی می نامند که در این طرح لچک ها از متن جدا شده و در عوض گوشه قالی افتاده اند.
طرح سرام دارای 7 حاشیه کوچک و یک حاشیه بزرگ بندی می باشد که حاشیه دو طرف طولی از حاشیه های دو طرف مجاور کمی بزرگ ترند و بهترین نوع سرام بنام سرام سلسله دار است که دور ترنج بیضی و به دور دو سر ترنج آن را گل های اسلیمی پیوسته پوشانده است. طرح حاشیه شکسته، از گل های ریز و درشت، در قالب سرو و بته جقه طرح ریزی شده است و در متن هم دارای لچک ترنج بسیار زیبا می باشد. کل متن با نقوش ختایی و دسته های گل ترسیم شده است و دارای نوع مستطیل شکل شکسته با سر ترنج های متناسب می باشد. انواع دیگر طرح سرام به سرام گلدانی، سرام ترنج خورشیدی، سرام افشان معروفند.

منشا اصلی این طرح در راور کرمان است به دلیل بضاعت اندک زمین کویری و کمبود آب و بارندگی، رویای مراتع سبز و باغ های روحبخش و آب را خشکانده و آنان سعی می کنند آنچه را که در ذهنشان آرزو داشتند در تار و پود فرش زنده کنند.
این قالی ها محشون از گل ها، بوته ها و درختچه ها به صورتی یکسان و گاه متفاوت به جدا از هم با آرایش نقش درختی بر حسب عناصر مورد استفاده در آن به نقش جانوری یا حیواندار، سبزیکار، سراسری، لچک ترنج، قابل تقسیم است که در زیر به توضیح نقش درختی حیواندار وسبزیکارآروده شده است.
این نوع طرح ها از تنوع رنگی زیادی برخوردار است بیشتر طبیعت و فضاهای سبز، جنگل و حیوانات را در بر دارند و معمولاً به صورت یکسره می باشد.

نقش درختی حیواندار:

زمینه این طرح در ذهن بیننده، بیشه زاری را تداعی می کند که در جای جای آن حیوانات مختلفی به اهلی و وحشی در لا به لای درختان و علف ها به گردش و جست و خیز و استراحت مشغولند و پرندگان در لابه لای شاخسار درختان به نظاره آنان کمر بسته اند.
این طرح دارای حاشیه ای پهن می باشد که اکثراً، نقوش متن فرش با تغییراتی در ابعاد کوچکتر در آن وجود دارد .این طرح برخلاف طرح های دیگر عاری ازهرگونه قرینه سازی است. لیکن تقسیم بندی حیوانات و بوته ها و درختچه ها در متن به نحوی است که در نهایت هماهنگی و تعادل در تمام جوانب آن به چشم می خورد.

نقش درختی سبزیکار:

این طرح سرشار از گل های طبیعی خاصه نسترن و برگ هایی است که گاه با حاشیه و گاه بدون حاشیه بافته می شود و از کثرت گل و گیاه و زمینه سبز رنگ به سبزیکار معروف است .
در برخی از طرح های سبزیکار، حاشیه فرش معروف به حاشیه سر خود، شکسته یا درباری است که با پهنای نسبتاً زیاد، اغلب با شاخه پیچ های مزین به برگ زیتون از متن جدا می شوند . در نوعی از سبزیکار به آب نما مشهور است ترنج میانی اغلب از آب نمایی مشحون از گل های رنگارنگ تشکیل شده است.

نیریز در شرق شیراز و در کنار دریاچه بختگان در استان فارس واقع شده و هم مرکز قالی بافی و هم بازار فروش قالیچه های افشاری است.این ناحیه قالی هایی با کیفیت گوناگون تولید می کند.
ابعاد: اکثر قالیچه های نیریز در اندازه 20/2 × 50/1 متر است و گاه قالیهایی به ابعاد 6 متر مربع نیز بافته می شود.
رنگها: قالیچه های رنگ آمیزی زنده ای دارند.با این وجود تیرگی رنگها از ویژگیهای خاص قالیچه های افشاری است.
نقشها: طرحها نیز همانند نقش قالیچه های افشاری هستند. از بوته های تزئینی متنوع بشکل تک یا تکراری استفاده زیادی می شود.قالیهای جدیدتر گهگاه کیفیتی نامرغوب دارند.
ساختار: تار و پود از کتان هستند.
گره: قالیچه ها با گره فارسی بافته می شود. تعداد گره بسته به درشتی یا ظرافت بافت بین 1500- 1000 گره است.
پرز:بسته به کیفیت پشم،پرز قالیچه های را نیمه بلند می چینند.
کیفیت: قالیهای نسبتا خوب در کیفیتهای گوناگون.قطعات قدیمی و آنتیک در فرش فروشیهای لوکس یافت می شوند. این قالیچه ها در شمار تولیدات ممتاز اقوام عشایری هستند.

مرکز قالی بافی بختیاری در جنوب شرقی اصفهان، شهرکرد، واقع است. امروزه قالی های این منطقه در منطقه زاگرس (چهارمحال) تهیه میشوند و قالیچه هائی با کیفیت پائینتر بنام محل بافتشان تحت عنوان بی بی باف،سامان و حوری معروفند.
ابعاد: قالی های مختلف بزرگتر از 50/1 × 20/2 متر تولید می شوند. گاه کناره های باریک قالی هائی در اندازه معمول اطاق در ابعاد 5×4 ذر کارگاهها تهیه می شوند.
رنگها: در این منطقه قالی هائی با رنگهای بسیار متنوع بافته می شود. رنگهای اصلی آن شامل سفید و شیری،قرمز و قهوه ای گوناگون، سبز و زرد است، امّا از آبی بندرت استفاده می شود.
قطعات قدیمی و بی بی باف عمدتا دارای رنگهای متنوع و هماهنگی هستند.
نقشها: از میان بهترین قالیها، قالیهای باغی با طرح گل و پیچک می باشند.در قالیهای دیگر زمینه با طرحهای مشبک و خانه خانه که درون آنها با گل تزئین شده،عنوان بهترین قالی ها را دارند.
ترکیب: تار و پود از جنس کتان هستند.
گره: گره ترکی با ضخامت گوناگون، که بسیار درشت (حوری) تا متوسط ظریف ( بی بی باف،چاله شتر و سامان) از 500 تا 1500 گره در هر دسی متر مربع مورد استفاده است.
پرز: حتی اگر با پشم گوسفندان بافنده بافته شود،دارای کیفیت گوناگون است و برنگهای کدر تا بسیار براق مورد استفاده است. کرکها متوسط بلند چیده می شوند.
کیفیت: قالی های این بخش در کیفیت و بها تنوع بسیار دارند.
قالی های حوری عمدتا کیفیت پائینتر نسبت به قالیهای نقش بی بی باف چاله شتر،سامان دارند. قالیچه های قدیمی و آنتیک بختیاری بسیار مطلوب و در مجموعه کلکسیونرها کمتر دیده می شوند. قالی های عشایری در این میان بخاطر ملاحتشان نسبت به دیگر تولیدات متمایزند.

همانطور که مشهد و قم از شهرهای متعلق به مسلمانان شیعه ایران هستند، یزد نیز جایگاه پیروان مذهب سه هزار ساله زرتشت می باشد.
یزد که نام پیشین آن «کاتا» بوده، در حاشیه جنوبی دشت کویر واقع شده و امروزه شهری با 000/70 سکنه است.قلعه های خاموش،محلی که برسم زرتشتیان، آراگاه مردگانی که طعمه لاشخورها می شدند.بوده، امروزه از شناخته شده ترین علائم بازار یزد محسوب میگردد.
مساجد،بازار چه و تیمچه های این شهر عماراتی دیدنی می باشند. پارچه های زربفت و ابریشمی از سالیان پیش در یزد تولید شده اند و صنعت نساجی با حدود 7000 کارگاه شهری از راههای اصلی در آمد این شهرند.
ابعاد: معمولا قالی هایی در ابعاد معمول (اتاق) تا 4×3 متر تولید میگردد.
رنگها: رنگهای زمینه عبارتند از: آبی لطیف یا قرمز تیره مایل به بنفش، از سفید، آبی روشن و صورتی برای ایجاد تضاد استفاده می کنند.رنگ آمیزی کلی قالی هر چند اندکی تیره بنظر می آید امّا از هماهنگی خوبی برخوردار است.
نقشها: نقش گلها و قرار گیری آنها با تزئینی هندسی و بصورت مکرر و نقش ترنج و طرحهای باغی متداولند.
ساختار: تار از کتان و پود از کتان یا پشم می باشد.
گره: بافت تقریبا ظریف تا بسیار ظریف،که در هر دسی متر مربع از 3000 تا 1500 گره دارد متداول است.
پرز:کیفیت پشم متفاوت و گوناگون است و معمولا نیمه بلند چیده می شود.برخی قالی های پرز نخی مصارف خانگی دارند.
کیفیت: در قالیهای نه چندان مرغوب از پشم براق و کمی نرم و کم دوام استفاده می شود.
قالی های گرانبهای یزد از پشم مرغوب همدان بافته می شوند.