هنرمندان بزرگ فرش ایران
هنرمندان فرش ایران، نه همین نقش پردازی های پیچیده، بلکه تجسم مندی نگاره های «نقش عجب» را با رنگی از ذهنیت انسان بر آمده و در تار و پود قالی گره خورده است با عشق به مبدأ هستی، بدون ذکر نام و نشانی از خود، بافته اند. آنان بیرون از نسبت های حسی، حقیقتی را جاودانه القا کرده اند که از امور انتزاعی و مجرد مایه می گیرد. این نقش های بدیع یک تفنن نیست بلکه بیان «وحدت» است از تحویل «کثرت» در انواع گونه گون نقش های سنتی چون اسلیمی، سرو، ترنج، محراب، محرومات، بندی، افشان، باغ، درخت و شاخه و برگ ها - که هریک از آنها در طبیعت وجود دارد- می توان دید. روستاییان هنرمند قالی ایران نیز مانند کودکی، واقعیت عینی جهان را حس می کنند. ژان بوهو، استاد هنرهای زیبا و هنرمند بزرگ فرانسه می گوید:
در دوران نقاشی ایران، تعبیر رویایی است که نقاشان امروز اروپا، آرزوی رسیدن بدان را در سر می پرورند، چرا که آنان از قیود، هرنوع خطایی که ناشی از القاء حواس آدمی است آزادند، همانند با کودک، جهان آنان واقعی تر از واقعیت قرار دادی نقاشان غرب است .... از این رو نقاشانی همانند بابراک، مناظر طبیعت را می خواهند با چشم یک کودک بنگرند...
بی هیچ گفت و گو، قالیبافان و طراحان فرش، گمنام ترین و در عین حال کوشاترین هنرمندان جهانند. بحث بی کم و کاست درباره تعداد نام آوران و هنرمندان قالی ایران، در گذشته و حال، امکان پذیر نیست و محتاج یک سرشماری آماری از کلیه شهرها و آبادی های کشور است. این کتاب سعی کرده است تا در چند منطقه قالی بافی، نام افرادی را که بر سر زبان هاست ثبت کند. با اقرار و اذعان به این که ممکن است از قلم افتاده باشد. در ثانی، نام های آمده بدون تقدم و تأخر است. یاد هنرمندان در این کتاب، درودی است به همه آنان و هنرمندان دیگر فرش، در هر کوی و برزن، به همه استادان و فن آوران این هنر متعالی، هرجا که دار قالی بافی برپاست، در هر شهر و روستا و چادر عشایری.
منطقه اصفهان اصفهان مهد هنر ایران به ویژه، قرن دهم و یازدهم، در شکوفایی هنر قالی ایران تأثیر عمده داشته است. با تأسیس هنرستان اصفهان در سال ۱۳۱۵ شمسی، هنرمندان نام آوری پرورش یافتند. هنرمند نامی قالی ایران، عیسی بهادری رئیس هنرستان اصفهان و شاگرد پرآوازه اش استاد محمود فرشچیان در شمار هنرمندان این منطقه هستند. طراحان قالی اصفهان عبارتند از: احمد ارچنگ، رشتیان، رضا شاکری، کرباسیون، احمد شکرایی، اصغر بیات، حسین مصورالملکی، حاج میرزا امامی، روح الله مینائیان، احمد کوشش، جعفرقلی دادخواه، رحمت الله شادمان، اکبر مهدی یی، عباس ملکی و اصغر رسولی از استادان مینیاتور این استان، عباسقلی پورصفا، محمود فرشچیان، جواد رستم شیرازی، هوشنگ جری زاده، محمدعلی زاویه، هادی تجویدی، علی کریمی، مهدی تجویدی، ابوطالب مقیمی و الطافی را باید نام برد. در اصفهان، دو خانواده حقیقی و صیرفیان در کار فرش اشتغال دارند که بسیار مشهور و نام آورند. استادکار بافنده، یدالله صفدرزاده حقیقی و مهدی حسینی و استاد غلامعلی حقیقی و صادق صیرفیان از تولیدکنندگان نام آور فرش اصفهان هستند.
منطقه آذربایجان آذربایجان به ویژه، شهر تبریز هنرمندان بزرگی را در زمینه قالی ایران پرورش داده است. رسام ارژنگی، میر منصور و عبدالله باقری از نام آوران مدرسه صنایع مستظرفه تبریز بودند. حسین طاهر زاده بهزاد، سیدابوالفتح زیدی لطیفی مشهور به استاد رسام عربزاده (که بعدها مقیم تهران شد)، غلامحسین صدیق اسکندانی، احمد عماد، مجید حسینی، حبيب الله امین افشار، داریوش امین افشار، میرزا تقی خیابانی، ابوالحسن و غلامحسین خیابانی، عباسعلی اعلاباف، اکبر برگی، قلی نامی، محمدحسن نجف زاده معروف به «بنام تبریزی»، اما قانی، جعفر پاکدست سردرودی (مقیم تهران) و رضایی از طراحان معروف آذربایجان هستند. از استادکاران بافنده نیز، نظامی دوست، عالی نسب، اعلاباف، خوبانفر و عظيما هستند که نامشان بر سر زبان هاست. در این منطقه، کارگاه قالی بافی شرکت نساجی تبریز به مدیریت مهندس هوشنگ فاخر در شمار کارگاه های ممتاز این استان است.
منطقه کرمان شاید کرمان بیشترین طراحان سنتی فرش را به جامعه هنری ایران عرضه کرده باشد. محسن خان معلم اول و پسرش حسن خان معلم دوم از نقاشان کرمان بودند. از شاگردان حسن خان می توان به زمان خان میرحسینی و شیخ رمضان میر سیرجانی اشاره کرد. از طراحان دیگر، استاد کاظم، احمد خان، احمد علی خان کربلایی، اکبر فدایی، کاشی نقاش، حاج محمدجعفر عزیزالله بهارستانی، رضا بهره مند، حسین رسولی راوری، محمد علی محدث زاده، محمدعلی شاهرخی، اکبر بهارستانی، عباس سروری، احمد کیوان و على صوتی را باید نام برد. ضمنا استادکاران بافنده که خود صاحب کارگاه بودند و تحولی در بافندگی قالی کرمان به وجود آورنده اند، عبارتند از: محمد ارجمند کرمانی، اصغر کارآموز، علی هنری و رشید فرخی از طراحان دیگر کرمان می توان به على صاحب الزمانی، احمد رسولی، احمد ایرانمنش، على ثمرخی، عبدالحسین میرسرجانی و اکبر دانشمند اشاره کرد.
منطقه کاشان کاشان هم مانند کرمان طراحان معروفی را به جامعه هنری و سنتی فرش ایران عرضه کرده است. در این منطقه، نام سید رضا صانعی، میرزا نصرالله صانعی (نقاش زاده)، جواد صانعی، علی صانعی، حاج حسن معینی، عشقی، میرزاعباس صنیعی، محمد صنیعی، رضا وفا، على اشرف کاشانی، مرتضی درویش کاظم، تفضلی، دبير الصنايع، خانواده افسری سید میرزا، محمد، امیر، نظام و عباس)، حسین تقدیسی، عباس محتشم زاده، کریم پور، معرفتی و کهکشانی بر سر زبان هاست. از تولیدکنندگان عمده، حاج محمد جعفر اصفهانیان، حاج ملاحسن محتشمی، محمود دبيرالصنايع، محمدحسن سمسار، حاج حسینعلی فرشچی، حاج مدیر علوی و حاج محمدعلی فرشچی و استاد حسین کاشی هستند. از استادان قدیم فرش در کاشان که در تاریخ فرشبافی از آنها یاد می شود، نام مقصود کاشانی و محتشم کاشانی به یادماندنی است. مرحوم حاج سیداحمد ثابت که سالیان متمادی مدیریت تولید شرکت فرش را به عهده داشته است از خبرگان فرش کاشان است.
منطقه قم حاج داود کلهر، على اولیایی، واقفی و عباس ملک.
منطقه اراک استاد عیسی بهادری (مقیم اصفهان)، عبدالکریم رفیعی و عشقی گلباز.
منطقه گنبدکاوس نیاز محمد نیازی (استاد فرش ترکمن).
منطقه همدان شهاب کوثری، موسوی، یحیی اسدی و اسحاق ایرانپور. از تولیدکنندگان عمده، حاج تقی وکیل ( معروف به ایرانی)، یوسف زنجانی، امیر باقر تبریزی، حاج تقی عراقچی، حاج هادی عراقچی، نوبری، میرزا آقا کشاورزی، حاج بالابهاری، میرزا نوبر خورکیان، سید یوسف اکرمی، خرم، رضوانجو، احمد و حسین ایروانی، اکبر منتظری، غفاری، ارشدی، عباسعلی تبریزی، خان احمدی، حاج اسدالله و عين الله فتحی را باید نام برد.
منطقه نائین حبیبیان نائینی
منطقه اردبیل اسدالله وثوقی.
منطقه تهران در تهران، مشهورترین نام که شهرداری تهران هم بنیادی به نام او برپا نموده است، استاد ابوالفتح رسام عربزاده است. نام این هنرمند پرآوازه آذربایجانی، از مرزهای ایران هم گذشته است. استاد ابوالحسن موسوی سیرت، و برادرش سیدابوالقاسم موسوی سیرت از استادان معروف تهران هستند. طراحان هنرمند دیگر عبارتند از: جعفر پاکدست سردرودی، عبدالله رضائیان، منصور تامسون، فرزان، اكبر عندلیب، حسن رضایی، محمد حسین ولی زاده ضیایی، حسین علی پور، محمدرضا عرب، ژرفی، اما قانی، مسگرها، رضایی، معصومه حسینی، مجید محمودی اکبری، داود دارایی، محمدجعفر محمد زاده، مسعود فراهانی، غلامحسین محمودی، حسن محمودی، ابوالفضل کریمی و عبدالمجید صادقی به این جمع هنرمند، باید استادان و هنرمندان دیگری که بیشتر در تهران بوده اند اضافه شوند از جمله استاد جمشید امینی، علی ابراهیمی، غلامحسین اسکندانی، عبدالکریم رفیعی، محمد حسین نقشه چی، اسدالله غفاری (انجدانی)، سیدحسین جاسبی، محمد پاشایی، ماشاء الله بهره مند، علی شادمانی، نعمت الهی، اسدالله دقیقی، مهدی ژرفی، مهدی حرافی، محمد درویش کاظم و رهبری. نام استاد حسین
طاهر زاده بهزاد را نباید فراموش کرد که سالها رئیس هنرستان عالی هنرهای ایرانی در تهران بود و بسیاری از هنرمندان فرش، مینیاتور و تذهیب از او بهره گرفتند.
منطقه خراسان عمواوغلی مشهورترین نام در منطقه خراسان است.
بی تردید، قالی های عمواوغلی در شمار بهترین قالی های زمان معاصر ایران است. عمواوغلی، صابر، خامنه ای، مخملباف، ششکلانی، حاج عبدل، قاضی خانی، غیوری، خدیوی، ارباب، کیانفر، حیدرپور، اخوی، سخاوتی، علوی، علی مدد، کشمیری، شیخ پو رنگی، زرینه، شوشتری، نادری و درخشی از استادکاران مشهد هستند. طراحان شهر عبارتند از: عبدالحمید صنعت نگار، محمد حسین فخرالواعظین مهدوی، سیدمحسن صانعی، حسن زرین کلک، علی اکبر طرحچی، احمد بهبودی، محمد حسن شهیدی، محمد شالبافان، اصغر زورمند، محمد حسینی، علی پور، مهدوی، برزگر، غیوری، جواهر قلم، مهدی یزدی، جواد ایرانی، غلامرضا شالچی، احمد معروفی، جعفر خرازی، احمد حسینی پورقانی و استاد احمد بهبودی که مسئولیت طراحی شرکت تولید فرش آستان قدس رضوی را بر عهده دارد. از شهرستان ها، نام استاد محمد زهرایی در بیرجند، استاد علی پور در کاشمر، عباس صدوقی در گناباد، فتحی در طبس، فکور در نیشابور بر سر زبان هاست.
در دوران نقاشی ایران، تعبیر رویایی است که نقاشان امروز اروپا، آرزوی رسیدن بدان را در سر می پرورند، چرا که آنان از قیود، هرنوع خطایی که ناشی از القاء حواس آدمی است آزادند، همانند با کودک، جهان آنان واقعی تر از واقعیت قرار دادی نقاشان غرب است .... از این رو نقاشانی همانند بابراک، مناظر طبیعت را می خواهند با چشم یک کودک بنگرند...
بی هیچ گفت و گو، قالیبافان و طراحان فرش، گمنام ترین و در عین حال کوشاترین هنرمندان جهانند. بحث بی کم و کاست درباره تعداد نام آوران و هنرمندان قالی ایران، در گذشته و حال، امکان پذیر نیست و محتاج یک سرشماری آماری از کلیه شهرها و آبادی های کشور است. این کتاب سعی کرده است تا در چند منطقه قالی بافی، نام افرادی را که بر سر زبان هاست ثبت کند. با اقرار و اذعان به این که ممکن است از قلم افتاده باشد. در ثانی، نام های آمده بدون تقدم و تأخر است. یاد هنرمندان در این کتاب، درودی است به همه آنان و هنرمندان دیگر فرش، در هر کوی و برزن، به همه استادان و فن آوران این هنر متعالی، هرجا که دار قالی بافی برپاست، در هر شهر و روستا و چادر عشایری.
منطقه اصفهان اصفهان مهد هنر ایران به ویژه، قرن دهم و یازدهم، در شکوفایی هنر قالی ایران تأثیر عمده داشته است. با تأسیس هنرستان اصفهان در سال ۱۳۱۵ شمسی، هنرمندان نام آوری پرورش یافتند. هنرمند نامی قالی ایران، عیسی بهادری رئیس هنرستان اصفهان و شاگرد پرآوازه اش استاد محمود فرشچیان در شمار هنرمندان این منطقه هستند. طراحان قالی اصفهان عبارتند از: احمد ارچنگ، رشتیان، رضا شاکری، کرباسیون، احمد شکرایی، اصغر بیات، حسین مصورالملکی، حاج میرزا امامی، روح الله مینائیان، احمد کوشش، جعفرقلی دادخواه، رحمت الله شادمان، اکبر مهدی یی، عباس ملکی و اصغر رسولی از استادان مینیاتور این استان، عباسقلی پورصفا، محمود فرشچیان، جواد رستم شیرازی، هوشنگ جری زاده، محمدعلی زاویه، هادی تجویدی، علی کریمی، مهدی تجویدی، ابوطالب مقیمی و الطافی را باید نام برد. در اصفهان، دو خانواده حقیقی و صیرفیان در کار فرش اشتغال دارند که بسیار مشهور و نام آورند. استادکار بافنده، یدالله صفدرزاده حقیقی و مهدی حسینی و استاد غلامعلی حقیقی و صادق صیرفیان از تولیدکنندگان نام آور فرش اصفهان هستند.
منطقه آذربایجان آذربایجان به ویژه، شهر تبریز هنرمندان بزرگی را در زمینه قالی ایران پرورش داده است. رسام ارژنگی، میر منصور و عبدالله باقری از نام آوران مدرسه صنایع مستظرفه تبریز بودند. حسین طاهر زاده بهزاد، سیدابوالفتح زیدی لطیفی مشهور به استاد رسام عربزاده (که بعدها مقیم تهران شد)، غلامحسین صدیق اسکندانی، احمد عماد، مجید حسینی، حبيب الله امین افشار، داریوش امین افشار، میرزا تقی خیابانی، ابوالحسن و غلامحسین خیابانی، عباسعلی اعلاباف، اکبر برگی، قلی نامی، محمدحسن نجف زاده معروف به «بنام تبریزی»، اما قانی، جعفر پاکدست سردرودی (مقیم تهران) و رضایی از طراحان معروف آذربایجان هستند. از استادکاران بافنده نیز، نظامی دوست، عالی نسب، اعلاباف، خوبانفر و عظيما هستند که نامشان بر سر زبان هاست. در این منطقه، کارگاه قالی بافی شرکت نساجی تبریز به مدیریت مهندس هوشنگ فاخر در شمار کارگاه های ممتاز این استان است.
منطقه کرمان شاید کرمان بیشترین طراحان سنتی فرش را به جامعه هنری ایران عرضه کرده باشد. محسن خان معلم اول و پسرش حسن خان معلم دوم از نقاشان کرمان بودند. از شاگردان حسن خان می توان به زمان خان میرحسینی و شیخ رمضان میر سیرجانی اشاره کرد. از طراحان دیگر، استاد کاظم، احمد خان، احمد علی خان کربلایی، اکبر فدایی، کاشی نقاش، حاج محمدجعفر عزیزالله بهارستانی، رضا بهره مند، حسین رسولی راوری، محمد علی محدث زاده، محمدعلی شاهرخی، اکبر بهارستانی، عباس سروری، احمد کیوان و على صوتی را باید نام برد. ضمنا استادکاران بافنده که خود صاحب کارگاه بودند و تحولی در بافندگی قالی کرمان به وجود آورنده اند، عبارتند از: محمد ارجمند کرمانی، اصغر کارآموز، علی هنری و رشید فرخی از طراحان دیگر کرمان می توان به على صاحب الزمانی، احمد رسولی، احمد ایرانمنش، على ثمرخی، عبدالحسین میرسرجانی و اکبر دانشمند اشاره کرد.
منطقه کاشان کاشان هم مانند کرمان طراحان معروفی را به جامعه هنری و سنتی فرش ایران عرضه کرده است. در این منطقه، نام سید رضا صانعی، میرزا نصرالله صانعی (نقاش زاده)، جواد صانعی، علی صانعی، حاج حسن معینی، عشقی، میرزاعباس صنیعی، محمد صنیعی، رضا وفا، على اشرف کاشانی، مرتضی درویش کاظم، تفضلی، دبير الصنايع، خانواده افسری سید میرزا، محمد، امیر، نظام و عباس)، حسین تقدیسی، عباس محتشم زاده، کریم پور، معرفتی و کهکشانی بر سر زبان هاست. از تولیدکنندگان عمده، حاج محمد جعفر اصفهانیان، حاج ملاحسن محتشمی، محمود دبيرالصنايع، محمدحسن سمسار، حاج حسینعلی فرشچی، حاج مدیر علوی و حاج محمدعلی فرشچی و استاد حسین کاشی هستند. از استادان قدیم فرش در کاشان که در تاریخ فرشبافی از آنها یاد می شود، نام مقصود کاشانی و محتشم کاشانی به یادماندنی است. مرحوم حاج سیداحمد ثابت که سالیان متمادی مدیریت تولید شرکت فرش را به عهده داشته است از خبرگان فرش کاشان است.
منطقه قم حاج داود کلهر، على اولیایی، واقفی و عباس ملک.
منطقه اراک استاد عیسی بهادری (مقیم اصفهان)، عبدالکریم رفیعی و عشقی گلباز.
منطقه گنبدکاوس نیاز محمد نیازی (استاد فرش ترکمن).
منطقه همدان شهاب کوثری، موسوی، یحیی اسدی و اسحاق ایرانپور. از تولیدکنندگان عمده، حاج تقی وکیل ( معروف به ایرانی)، یوسف زنجانی، امیر باقر تبریزی، حاج تقی عراقچی، حاج هادی عراقچی، نوبری، میرزا آقا کشاورزی، حاج بالابهاری، میرزا نوبر خورکیان، سید یوسف اکرمی، خرم، رضوانجو، احمد و حسین ایروانی، اکبر منتظری، غفاری، ارشدی، عباسعلی تبریزی، خان احمدی، حاج اسدالله و عين الله فتحی را باید نام برد.
منطقه نائین حبیبیان نائینی
منطقه اردبیل اسدالله وثوقی.
منطقه تهران در تهران، مشهورترین نام که شهرداری تهران هم بنیادی به نام او برپا نموده است، استاد ابوالفتح رسام عربزاده است. نام این هنرمند پرآوازه آذربایجانی، از مرزهای ایران هم گذشته است. استاد ابوالحسن موسوی سیرت، و برادرش سیدابوالقاسم موسوی سیرت از استادان معروف تهران هستند. طراحان هنرمند دیگر عبارتند از: جعفر پاکدست سردرودی، عبدالله رضائیان، منصور تامسون، فرزان، اكبر عندلیب، حسن رضایی، محمد حسین ولی زاده ضیایی، حسین علی پور، محمدرضا عرب، ژرفی، اما قانی، مسگرها، رضایی، معصومه حسینی، مجید محمودی اکبری، داود دارایی، محمدجعفر محمد زاده، مسعود فراهانی، غلامحسین محمودی، حسن محمودی، ابوالفضل کریمی و عبدالمجید صادقی به این جمع هنرمند، باید استادان و هنرمندان دیگری که بیشتر در تهران بوده اند اضافه شوند از جمله استاد جمشید امینی، علی ابراهیمی، غلامحسین اسکندانی، عبدالکریم رفیعی، محمد حسین نقشه چی، اسدالله غفاری (انجدانی)، سیدحسین جاسبی، محمد پاشایی، ماشاء الله بهره مند، علی شادمانی، نعمت الهی، اسدالله دقیقی، مهدی ژرفی، مهدی حرافی، محمد درویش کاظم و رهبری. نام استاد حسین
طاهر زاده بهزاد را نباید فراموش کرد که سالها رئیس هنرستان عالی هنرهای ایرانی در تهران بود و بسیاری از هنرمندان فرش، مینیاتور و تذهیب از او بهره گرفتند.
منطقه خراسان عمواوغلی مشهورترین نام در منطقه خراسان است.
بی تردید، قالی های عمواوغلی در شمار بهترین قالی های زمان معاصر ایران است. عمواوغلی، صابر، خامنه ای، مخملباف، ششکلانی، حاج عبدل، قاضی خانی، غیوری، خدیوی، ارباب، کیانفر، حیدرپور، اخوی، سخاوتی، علوی، علی مدد، کشمیری، شیخ پو رنگی، زرینه، شوشتری، نادری و درخشی از استادکاران مشهد هستند. طراحان شهر عبارتند از: عبدالحمید صنعت نگار، محمد حسین فخرالواعظین مهدوی، سیدمحسن صانعی، حسن زرین کلک، علی اکبر طرحچی، احمد بهبودی، محمد حسن شهیدی، محمد شالبافان، اصغر زورمند، محمد حسینی، علی پور، مهدوی، برزگر، غیوری، جواهر قلم، مهدی یزدی، جواد ایرانی، غلامرضا شالچی، احمد معروفی، جعفر خرازی، احمد حسینی پورقانی و استاد احمد بهبودی که مسئولیت طراحی شرکت تولید فرش آستان قدس رضوی را بر عهده دارد. از شهرستان ها، نام استاد محمد زهرایی در بیرجند، استاد علی پور در کاشمر، عباس صدوقی در گناباد، فتحی در طبس، فکور در نیشابور بر سر زبان هاست.
کتاب منبع:فرش ایران/مولف: فضل الله حشمتی رضوی/ناشر: دفتر پژوهش های فرهنگی/سال نشر: پاییز1380 تهران چاپ دوم/ صفحات 93 الی 98
